Jak napisać testament bez prawa do zachowku?

Pani Beata i jej mąż chcą, aby ich dzieci odziedziczyły dwa domy bez prawa do zachowku dla syna męża. Zapytali nas, jak napisać takie testamenty.

Jak pozbawić jedno z dzieci prawa do zachowku?

Syn, będąc zstępnym męża pani Beaty, ma i będzie miało prawo do dziedziczenia w chwili śmierci męża pani Beaty, a tym samym do uzyskania zachowku. Jeżeli pani Beata i jej mąż chcieliby się zabezpieczyć przed przyszłym roszczeniem o zapłatę zachowku, mąż może skorzystać z instytucji wydziedziczenia dziecka. Wydziedziczenie takie winno nastąpić na piśmie, w testamencie. Niestety nie każde wydziedziczenie powoduje pozbawienie prawa do ubiegania się o zachowek, ponieważ podstawę wydziedziczenia może stanowić jedynie przyczyna przewidziana ustawą. Aby więc dziecko utraciło prawo do zachowku, wydziedziczenie musi nastąpić zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego, stanowiącym, iż spadkodawca, czyli mąż pani Beaty, może wydziedziczyć spadkobiercę, jeżeli:

1. Spadkobierca wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
2. Spadkobierca dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
3. Spadkobierca uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Wydziedziczenie spadkobiercy ustawowego

Zgodnie z wymogami kodeksowymi przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu (art. 1009 K.c.). Nie musi ona zostać wyraźnie podana, ale treść testamentu powinna umożliwiać ustalenie tej przyczyny. Wydziedziczenie jest nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu, nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła.

Niespełnienie wymagań zawartych w art. 1008–1009 K.c. prowadzi do nieważności wydziedziczenia. Pozostaje to jednak bez wpływu na ważność pozostałych rozrządzeń testamentowych. Nieważność wydziedziczenia powoduje, że osoba wydziedziczona bez przyczyny zostaje wyłączona od dziedziczenia ustawowego, ale może domagać się należnego jej zachowku (orzeczenie SN z dnia 9 lutego 1961 r., sygn. akt I CR 365/60).

Podstawa wydziedziczenia

Co do zasady najczęstszą podstawą do wydziedziczenia jest uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, co do zasady, powinno istnieć w chwili dokonania wydziedziczenia. Zdarzenia o charakterze jednorazowym czy stany krótkotrwałe nie uzasadniają wydziedziczenia. Obowiązki rodzinne to nie tylko obowiązki alimentacyjne, ale także np. opieka nad spadkodawcą, która jest niezbędna ze względu na stan zdrowia lub wiek. Jednak ograniczone kontakty rodzinne oraz istniejący konflikt nie stanowią podstawy wydziedziczenia (tak: SA w Warszawie w wyroku z dnia 21 października 2009 r., sygn. akt VI ACa 448/2009).

W przedstawionym przez panią Beatę stanie faktycznym sprawy możliwe jest także powołanie się w akcie wydziedziczenia na przesłankę wskazywaną w punkcie pierwszym, czyli że spadkobierca wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Tutaj wykazać należy np. problemy z prawem, alkoholem itp.

Dodatkowo zachowanie uprawnionego do zachowku musi być świadome i spowodowane okolicznościami, które leżą po jego stronie. Dlatego nie będą stanowiły podstawy wydziedziczenia zachowania spadkobiercy niezależne od jego woli, np. gdy nie mógł spełniać obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy z powodu długotrwałego wyjazdu czy złego stanu zdrowia. Tym bardziej, gdy czyny uprawnionego zostały dokonane w stanie wyłączającym swobodne albo świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli (E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2011, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, s. 360).

Czy przyczyną wydziedziczenia może być zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych?

W pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych” mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r., sygn. akt II CKN 1397/2000).

Niektóre z przesłanek wydziedziczenia są nieprecyzyjne (zasady współżycia społecznego, uporczywość, rażąca obraza), co pozostawia sądom dużą swobodę w ocenie, czy były podstawy do wydziedziczenia, czy nie. Dużego znaczenia nabierają w takiej sytuacji orzeczenia sądów wyższej instancji, a w szczególności Sądu Najwyższego, w których przyjęto, że określone zachowania są lub nie są podstawą do wydziedziczenia.

Wydziedziczenie, nawet jeżeli zostało dokonane we właściwy sposób i było uzasadnione, staje się nieaktualne, jeżeli spadkodawca przebaczył wydziedziczonemu. Przebaczenie może nastąpić w jakiejkolwiek formie. Wydziedziczenie spadkobiercy powoduje, że jego zstępni stają się uprawnionymi do zachowku (art. 1011 K.c.).

Sporządzenie testamentu z wydziedziczeniem jednego z dzieci

Jeżeli pani Beata i jej mąż chcą więc uchronić się przed roszczeniem o zachowek, to jedyną możliwością jest sporządzenie testamentu przez męża, w którym dokona wyraźnego wydziedziczenia swego dziecka, z powołaniem się na uporczywe niewywiązywanie się przez nie względem jego osoby z obowiązków rodzinnych. Oczywiście w testamencie tym mąż może od razu wskazać pozostałych spadkobierców i sposób, w jaki mają oni dziedziczyć.

Ponieważ syn jest wyłącznie dzieckiem męża pani Beaty, to tylko on może dokonać testamentowego rozporządzenia majątkiem na wypadek swojej śmierci. Dziecko dziedziczy bowiem tylko po swoich krewnych, czyli w tym wypadku po ojcu. Tym samym dziecko ma prawo dochodzić swego udziału w spadku lub zachowku od całego majątku spadkodawcy. Oznacza to, iż do masy spadkowej zalicza się majątek osobisty osoby zmarłej oraz połowę udziału w majątku wspólnym małżonków, jeżeli w chwili śmierci spadkodawca pozostawał w związku małżeńskim.

Zgodnie z art. 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: „Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków”.

Przedmioty nabyte przed zawarciem małżeństwa - majątek osobisty każdego z małżonków

Oznacza to, iż od dnia wstąpienia przez panią Beatę i jej męża w związek małżeński wszelkie dobra nabyte po ślubie (zaczynając już od prezentów wręczanych na ślubie) stanowią łączną własność pani Beaty i jej małżonka. W sytuacji jednak, gdy pewne składniki majątku pani Beata i jej mąż nabyli przed zawarciem związku małżeńskiego, to przedmiot taki stanowi własność tego z nich, który go zakupił przed ślubem.

Podstawą do wyodrębnienia składników majątkowych nabytych przed dniem zawarcia ślubu jest art. 33 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: do majątku osobistego każdego z małżonków należą przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej, czyli przed dniem zawarcia związku małżeńskiego.

Do majątku osobistego należą także:

1. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
2. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
3. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
4. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
5. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
6. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
7. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
8. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
9. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Czy dom nabyty przed ślubem wchodzi do majątku wspólnego małżonków?

Ponieważ dom mąż pani Beaty nabył przed ślubem, nie pozostając w związku małżeński, to własność tego domu należy jedynie do niego. Fakt zawarcia związku małżeńskiego nie zmienił tej okoliczności i dom ten nie wszedł do majątku wspólnego. W związku z tym pani Beata nie ma żadnego prawa do domu będącego własnością męża. W przypadku zaś domu nabytego już przez panią Beatę i jej męża wspólnie w trakcie małżeństwa – jest on ich współwłasnością, w której de facto każde z nich ma 50% udziałów. Z tym że do chwili, gdy pani Beata i jej mąż nie zniosą wspólności majątkowej, nie można w sposób pewny wskazać, która część należy do pani Beaty, a która do męża. Takiego fizycznego podziału można dokonać dopiero przy ustalaniu rozdzielności majątkowej.

W związku z tym prawo do domu męża pani Beata nabędzie po jego śmierci, w drodze postępowania spadkowego, o ile mąż nie zdecyduje, iż dom w spadku ma przypaść innej, wskazanej przez niego osobie.

Syn męża pani Beaty będzie więc miał prawo dochodzić spadku od wartości domu męża sprzed ślubu, połowy wartości wspólnego domu pani Beaty i jej męża, akcji, kont, samochodów, działek rekreacyjnych oraz jeśli są jakieś wartościowe drobiazgi, to także od nich (obrazy, biżuteria, antyki itp.). Oczywiście jeśli przedmioty te nabyte były już w małżeństwie, to raz jeszcze podkreślam, iż oczywiście prawo to dotyczy jedynie połowy ich wartości.

Przeniesienie własności nieruchomości w umowie dożywocia

Istnieje jeszcze jedna możliwość „wyeliminowania” dziecka męża od dziedziczenia np. domu męża. Mąż może tego dokonać poprzez zawarcie umowy dożywocia, np. z jednym z wspólnych dzieci. W ramach tej umowy mąż przekazuje własność mieszkania np. córce, jednak nie czyni tego za darmo, a w zamian za świadczoną przez nią pomoc i opiekę do końca jego życia. W związku z tym takie przekazanie mieszkania nie stanowi darowizny, bowiem córka świadczy coś w zamian za otrzymaną nieruchomość. W takiej sytuacji wartość domu nie będzie mogła być zaliczana do zachowku, a tym samym roszczenie finansowe syna ulegnie znaczącemu ograniczeniu. Umowę taką zawrzeć należy w formie aktu notarialnego.

Ile kosztuje sporządzenie umowy dożywocia u notariusza

Opłata notarialna od umowy o dożywocie jest uzależniona od wartości mieszkania. Maksymalna stawka wynosi od wartości:

• do 3000 zł – 100 zł,
• powyżej 3000 zł do 10 000 zł – 100 zł + 3% od nadwyżki powyżej 3000 zł,
• powyżej 10 000 zł do 30 000 zł – 310 zł + 2% od nadwyżki powyżej 10 000 zł,
• powyżej 30 000 zł do 60 000 zł – 710 zł + 1% od nadwyżki powyżej 30 000 zł,
• powyżej 60 000 zł do 1 000 000 zł – 1010 zł + 0,4% od nadwyżki powyżej 60 000 zł,
• powyżej 1 000 000 zł do 2 000 000 zł – 4770 zł + 0,2% od nadwyżki powyżej 1 000 000 zł,
• powyżej 2 000 000 zł – 6770 zł + 0,25% od nadwyżki powyżej 2 000 000 zł, nie więcej jednak niż 10 000 zł, a w przypadku czynności dokonywanych pomiędzy osobami zaliczonymi do I grupy podatkowej, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn, nie więcej niż 7500 zł.

Powyższe stawki to stawki maksymalne, które można negocjować z notariuszem. Do opłaty notarialnej zawsze dodatkowo doliczony jest podatek 23% VAT.

Jeżeli pani Beata i jej mąż chcą wartość swojego wspólnego domu także wykluczyć z żądania syna, to oczywiście mogą to zrobić w taki sam sposób z zastrzeżeniem, iż do aktu tego muszą stanąć oni wspólnie.

Odradzam korzystanie z umowy darowizny, bowiem artykuł 993 K.c. stanowi, iż przy obliczaniu zachowku zawsze dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę, czyli męża pani Beaty.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
3. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 czerwca 2004 r. w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej - Dz.U. 2004 nr 148 poz. 1564
4. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 1961 r., sygn. akt I CR 365/60
5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 października 2009 r., sygn. akt VI ACa 448/2009
6. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r., sygn. akt II CKN 1397/2000