Jak zapewnić opiekę i wsparcie finansowe osobie z demencją?

Możliwość otrzymania pełnomocnictwa

Niestety z uwagi na stan zdrowia Pani taty nie będzie możliwe udzielenie Pani pełnomocnictwa w formie aktu notarialnego ani w ogóle w żadnej formie. Warunkiem udzielenia pełnomocnictwa jest możliwość rozpoznania znaczenia swojego czynu, tj. Pani tata musi wiedzieć, że dokonuje takiego upoważnienia. W przeciwnym razie taka czynność będzie nieważna w myśl art. 82 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2023 r., poz. 1610). Przepis ten stanowi, że „nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych”. Notariusz nie dokona żadnej czynności, jeżeli uzna, że osoba, która ma wykonać taką czynność, nie rozpoznaje jej znaczenia.

To, co może Pani aktualnie zrobić, to wystąpić o ubezwłasnowolnienie Pani taty wraz z wnioskiem o ustanowienie doradcy tymczasowego. Taka osoba będzie mogła działać za tatę do dnia, w którym nie zostanie ustanowiony opiekun prawny. We wniosku o ustanowienie takiego doradcy należy właśnie wskazać na konieczność złożenia wniosku o ustalenie niepełnosprawności. Poniżej opisuję procedurę, którą należy przedsięwziąć.

Ubezwłasnowolnienie ojca

Na wstępie chciałabym zaznaczyć, że ubezwłasnowolnienie zawsze zostaje dokonywane dla dobra osoby, która ma być ubezwłasnowolniona. W tym miejscu zasadne jest odwołanie się do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1983 r., sygn. akt I CR 377/83, zgodnie z którym: „Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną w wyłącznym interesie osoby chorej, która z przyczyn określonych w art. 13 § 1 k.c. nie jest w stanie kierować swym postępowaniem albo z przyczyn określonych w art. 16 § 1 k.c. potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia codziennego. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie i rodziny tegoż wnoszącego”.

Zgodnie z art. 13 § 1 Kodeksu cywilnego „Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem”. Nadto na podstawie § 2 „Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską”.

Ubezwłasnowolnienie całkowite a ubezwłasnowolnienie częściowe

Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego można podzielić na dwie kategorie: skutki ogólne oraz skutki szczególne odnoszące się do konkretnych dziedzin życia. Ogólnym skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest zmiana dotychczasowego statusu prawnego samego ubezwłasnowolnionego. Do skutków szczególnych można zaliczyć m.in. zakaz zawierania związku małżeńskiego albo zakaz bycia prokurentem. Osoba ubezwłasnowolniona nie ma zdolności do czynności prawnych, a co za tym idzie – nie może skutecznie uczestniczyć w obrocie cywilnoprawnym. Poważną konsekwencją jest powstanie ex lege pomiędzy nią a jej małżonkiem przymusowej rozdzielności majątkowej.

Jeżeli chodzi o tzw. ubezwłasnowolnienie częściowe, to zgodnie z art. 16 § 1 Kodeksu cywilnego „osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw”. Wówczas nie ustanawia się opiekuna, tylko kuratora dla takiej osoby.

Skutki ubezwłasnowolnienia częściowego nie są tak daleko idące jak ubezwłasnowolnienia całkowitego. W świetle art. 15 Kodeksu cywilnego osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych, uczestniczy zatem w obrocie cywilnoprawnym, ale w sposób niepełny i z zasady niesamodzielny. Ograniczona zdolność do czynności prawnych charakteryzuje się trzema cechami, a mianowicie osoba, której taka zdolność przysługuje:

1) nie ma kompetencji do dokonywania niektórych czynności prawnych (np. sporządzenia testamentu);

2) do dokonywania niektórych czynności prawnych potrzebuje zgody swego przedstawiciela ustawowego, przy czym w przypadkach wskazanych w ustawie do skutecznego udzielenia tej zgody wymagane jest zezwolenie sądu;

3) ma pełną kompetencję do dokonywania pozostałych czynności prawnych.

Podobnie w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego nie ma przeszkód, aby osoba ubezwłasnowolniona częściowo samodzielnie mieszkała, z zastrzeżeniem jak powyżej.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie ojca

W opisanym przez Panią przypadku w mojej ocenie konieczne będzie ubezwłasnowolnienie całkowite. O takie też wnosiłabym. Natomiast jeżeli (w co powątpiewam) w ocenie biegłych, którzy wydadzą opinię w sprawie, zasadne będzie ubezwłasnowolnienie częściowe, to niewątpliwie takie zalecenie znajdzie się w opinii.

W celu ubezwłasnowolnienia należy wystąpić z wnioskiem do sądu okręgowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. Sprawy takie rozpoznawane są przez tzw. trzech sędziów zawodowych, co oznacza, że podczas rozprawy skład sądu to trzech sędziów. Postępowanie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia uregulowane jest od art. 544 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2023 r., poz. 1550) do art. 560¹ Kodeksu postępowania cywilnego (w skrócie K.p.c.).

Z uwagi na to, że postępowanie o ubezwłasnowolnienie jest postępowaniem nieprocesowym, to w celu jego wszczęcia konieczne jest złożenie wniosku. Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego wyraźnie wskazują, kto może z takim wnioskiem wystąpić. Zgodnie z art. 545 § 1 K.p.c. „Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić:

1) małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;

2) jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;

3) jej przedstawiciel ustawowy”.

Zatem jako córka jest Pani legitymowana do złożenia wniosku.

Warto odnotować, że „Uczestnikami postępowania o ubezwłasnowolnienie są z mocy samego prawa prócz wnioskodawcy:

1) osoba, której dotyczy wniosek;

2) jej przedstawiciel ustawowy;

3) małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie” (art. 545 K.p.c.).

Dodatkowo w postępowaniu bierze udział również prokurator.

Wysłuchanie osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie

Po otrzymaniu wniosku w przedmiocie ubezwłasnowolnienia zgodnie z art. 547 § 1 K.p.c. „Osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania; wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa”.

W celu wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, sąd może zarządzić przymusowe sprowadzenie tej osoby na rozprawę albo wysłuchać ją przez sędziego wyznaczonego. Na postanowienie sądu o przymusowym sprowadzeniu osoby na rozprawę przysługuje zażalenie. Zatem w sytuacji, gdy stan Pana taty nie będzie pozwalał na zjawienie się w sądzie (należy to zaznaczyć we wniosku), to wówczas wysłuchanie odbywa się w miejscu, gdzie tata przebywa.

W toku postępowania przeprowadza się dowód z opinii biegłego sądowego psychiatry i psychologa. Zadaniem biegłych jest przeprowadzenie badania osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, a następnie wydanie opinii, czy stan zdrowia tej osoby uzasadnia jej ubezwłasnowolnienie, a jeżeli tak, to czy ma być to ubezwłasnowolnienie całkowite, czy częściowe. Sąd, w przypadku gdy w jego ocenie opinia biegłych jest zupełna i nie budzi wątpliwości, wyda postanowienie zgodnie z treścią opinii biegłych. W trakcie badania biegli zadają pytania osobie, która ma być ubezwłasnowolniona. Do takich typowych pytań należą: pytanie o dzień tygodnia, rok, kto jest prezydentem, kto jest premierem, ile kosztuje chleb, do czego służą pieniądze.

Czasami zdarza się tak, że zamiast jednorazowego badania biegłych zachodzi konieczność obserwacji osoby, która ma być ubezwłasnowolniona w zakładzie psychiatrycznym. Taką możliwość przewiduje art. 554 § 1 K.p.c. „Sąd może, jeżeli na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy uzna to za niezbędne, zarządzić oddanie osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, pod obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż sześć tygodni. W wyjątkowych wypadkach sąd może termin ten przedłużyć do trzech miesięcy”. Natomiast przed wydaniem takiego postanowienia sąd wysłuchuje uczestników postępowania. Co istotne, na postanowienia zarządzające oddanie do zakładu przysługuje zażalenie.

Dalsze postępowanie dowodowe, które może polegać na dopuszczeniu dowodów z dokumentacji medycznej, przesłuchaniu uczestników postępowania, przesłuchaniu świadków, powinno ustalić przede wszystkim stan zdrowia, sytuację osobistą, zawodową i majątkową osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania jej potrzeb życiowych. Sąd może zobowiązać osoby pozostające we wspólnocie domowej z osobą, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, do złożenia wykazu majątku należącego do tej osoby oraz do złożenia przyrzeczenia.

Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu

Bardzo ważne jest również to, że orzeczenie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia może nastąpić tylko i wyłącznie po przeprowadzeniu rozprawy. Jeżeli materiał dowodowy pozwala na wydanie rozstrzygnięcia, to sąd wydaje postanowienie, w którym orzeka, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy też częściowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone. Następnie po uprawomocnieniu postanowienia sąd okręgowy zarządza z urzędu przesłanie sądowi opiekuńczemu odpisu prawomocnego postanowienia, którym orzekł ubezwłasnowolnienie. Podkreślić bowiem należy, że w trakcie postępowania w przedmiocie orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu sąd okręgowy nie wyznacza opiekuna dla ubezwłasnowolnionego/odpowiednio kuratora w przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego. Robi to sąd rejonowy (sąd rodzinny). Tam dopiero składa się przyrzeczenie, że obowiązki opiekuna będą wykonywane zgodnie z należytą starannością.

Jeżeli zostanie Pani opiekunem taty, to będzie Pani podlegała nadzorowi sądu rodzinnego i będzie Pani zobowiązana do składania sprawozdań ze sprawowanej opieki raz na rok/raz na pół roku w zależności od zobowiązania, które nałoży na Panią sąd. Będzie się z Panią kontaktował również pracownik MOPS-u w celu weryfikowania, jak wygląda sprawowanie opieki. W sprawozdaniu będzie Pani obowiązana do wskazania, jak wygląda sprawowanie opieki oraz dokładnego wyliczenia się z majątku taty, tj. ile środków wpłynęło, ile środków zostało spożytkowanych i na jaki cel (niektóre wypłaty będą wymagały zezwolenia sądu).

Ustanowienie doradcy tymczasowego

Wracając jeszcze do sporządzenia wniosku w przedmiocie ubezwłasnowolnienia, to bardzo ważne jest to, aby wnieść o ustanowienie doradcy tymczasowego. Zgodnie z art. 548 § 1 K.p.c. „Jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania, ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia”.

Doradcą tymczasowym należy ustanowić przede wszystkim małżonka, krewnego lub inną osobę bliską, jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie wzgląd na dobro osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Wówczas taka osoba będzie podejmowała decyzję w imieniu osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, jeszcze przed formalnym jej ubezwłasnowolnieniem.

Warto jeszcze odnotować, że w sprawach o ubezwłasnowolnienie sąd może ustanowić dla osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie lub dla osoby ubezwłasnowolnionej, adwokata lub radcę prawnego z urzędu, nawet bez jej wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie za potrzebny.

Dokumenty potrzebne do złożenia wniosku

Jeżeli chodzi o dokumenty, jakie należy złożyć do sądu razem z wnioskiem, to są to:

a) odpis aktów stanu cywilnego Pani oraz taty (celem wykazania pokrewieństwa),

b) zaświadczenie od lekarza rodzinnego o stanie zdrowia taty,

c) posiadaną dokumentację medyczną.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego - Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296
3. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1983 r., sygn. akt I CR 377/83