Ewentualny spadek lub zachowek dla dziecka pozamałżeńskiego

Kwestie przynależności przedmiotów majątkowych do majątków osobistych bądź wspólnego małżonków

Z przedstawionych przez Panią okoliczności wynika, iż zawarła Pani związek małżeński, w którym obowiązywał ustrój wspólności majątkowej. Następnie doszło do ustanowienia rozdzielności majątkowej, a w 2006 r. na podstawie umowy ustalili Państwo, że nieruchomość należy do Pani.

Już na początku mam wątpliwości, czy aby w 2006 r. nie doszło do notarialnego podziału majątku wspólnego. Proszę w tej sprawie do wyjaśnienia, a na potrzeby niniejszego stanu faktycznego, iż doszło do podziału majątku bez spłaty na rzecz Pani małżonka.

Na samym początku należy zaznaczyć, iż kwestie przynależności przedmiotów majątkowych do majątków osobistych bądź wspólnego małżonków są uregulowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Stosownie do art. 31 § 1 „z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny)”.

Co należy do majątku wspólnego małżonków?

„Do majątku wspólnego należą w szczególności:

1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,

2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków,

3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków,

4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych”.

Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.

Co należy do majątku osobistego każdego z małżonków?

Zgodnie z art. 33 tej ustawy „do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej,

2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,

3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,

4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,

5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,

6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,

7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,

8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,

9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,

10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej”.

Jak z powyższego wynika, zasadą jest, że wszelkie przedmioty majątkowe nabyte w trakcie trwania wspólności wchodzą do majątku wspólnego.

Zasada surogacji

Wyjątkiem mogącym mieć zastosowanie w Pani przypadku jest pkt 10 art. 33. Jest to zasada surogacji. Jeżeli więc pieniądze pochodzące ze sprzedaży domu przekazanego Pani w darowiźnie od rodziców zostały w całości przekazane na dom i wystarczyły w całości na jego budowę, to ten dom wchodzi nadal do Pani majątku osobistego.

Jeżeli jednak kwota ta wystarczała na budowę domu w części (np. w 70%), to dom wejdzie do majątku wspólnego, a Pani może żądać zwrotu nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny.

Dziecko Pani męża jest jego spadkobiercą ustawowym. Jeżeli nie pozostawi on testamentu, to będzie ono dziedziczyło w zbiegu z Panią jako żoną, ewentualnie z innymi Państwa dziećmi. Dziedziczenie to będzie w częściach równych, z tym że żona musi odziedziczyć udział co najmniej 1/4 w spadku.

Prawo do zachowku

Zgodnie z art. 991 § 1 zstępnym (np. dzieciom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

Zgodnie z § 2 tego przepisu, „jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Jeżeli dziecko zostanie pominięte w testamencie i do spadku powołana będzie tylko Pani albo wprawdzie dziedziczenie odbędzie się ustawowo, a dziecko nie otrzyma po ojcu spadku, to będzie mogło domagać się od obdarowanego kwoty potrzebnej do uzupełnienia jego zachowku.

Obliczenie należnego zachowku

Przy obliczaniu należnego zachowku dolicza się darowizny poczynione przez spadkodawcę.

Zgodnie z art. 994 § 1 Kodeksu cywilnego „przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku”.

Do obliczania należnego dziecku zachowku zaliczy się darowizny uczynione przez Pani męża na rzecz Pani, nawet jeżeli zostaną dokonane wcześniej niż przed 10 latami, licząc od dnia śmierci Pani męża.

Aby Pani jako żona nie była zobowiązana wobec dziecka Pani męża, to udział w domu nie może wchodzić w skład spadku po mężu oraz Pani nie może otrzymać udziału w domu w drodze darowizny.

Czy zniesienie wspólności bez żadnych spłat można uznać za darowiznę?

I w tym miejscu powstaje problem, czy zniesienie wspólności bez żadnych spłat można uznać za darowiznę. Nie jest to problem rozwiązany w polskim orzecznictwie, dlatego budzi wątpliwości i będzie rozpoznawany i rozstrzygany w zależności od okoliczności konkretnego przypadku.

W Pani małżeństwie doszło do sytuacji, gdzie ustanowiono rozdzielność majątkową, a następnie do notarialnego podziału majątku wspólnego, w wyniku którego Pani stała się jedynym właścicielem nieruchomości bez spłaty na rzecz męża. Nie jest to wprawdzie darowizna sensu stricto, jednak sąd w sprawie o zachowek mógłby uznać, że było to nieodpłatne przysporzenie na rzecz Pani i dlatego to przysporzenie należy uznać za darowiznę na Pani rzecz.

Aby mieć pewność, że dziecko nie miałoby żadnych roszczeń z tytułu nieruchomości, musiałoby dojść do odpłatnego zbycia na rzecz Pani rzecz udziału w mieszkaniu. Oczywiście w podziale umownym mogły znaleźć się ustalenia, że dom wybudowany był ze środków Pani należących do majątku wspólnego, dlatego w całości też należy do majątku wspólnego. Wydaje się, że taka wzmianka skutecznie uniemożliwiłaby dochodzenie zachowku.

Nieodpłatne zniesienie współwłasności

Na marginesie mogę jedynie dodać, iż zgodnie z Wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 19 marca 2008 r., sygn. akt II FSK 170/2007:

„W stanie prawnym obowiązującym po 1 stycznia 2003 r. nie można czynności prawnej „nieodpłatnego zniesienia współwłasności” utożsamiać z czynnością »darowizny«, o której mowa w przepisie art. 21 ust. 1 pkt 32 lit. d p.d.o.f., nawet jeżeli na podstawie przepisów k.c. można byłoby wskazywać na podobieństwa skutków prawnych (ekonomicznych) tych czynności. Począwszy bowiem od tej daty, ustawodawca w p.s.d. posługuje się zarówno zwrotem »darowizna«, jak również określeniem »nieodpłatnego zniesienia współwłasności«, wyraźnie przez to odróżniając zakres znaczeniowy obu tych pojęć. Taka konstatacja wynika z potrzeby respektowania zasady wewnętrznej autonomii pojęciowej prawa podatkowego”.

Jak z powyższego wynika, na gruncie prawa podatkowego, czynność darowizny i nieodpłatnego zniesienia współwłasności są wyraźnie rozróżniane.

Generalnie więc nieślubne dziecko męża mogłoby się od Pani domagać zachowku tylko wtedy, gdy spadek po Pani mężu nie zaspokoi jego zachowku, i tylko wtedy, jeżeli sąd w postępowaniu o zapłatę zachowku uzna, że nieodpłatne zniesienie współwłasności było rzeczywiście darowizną. Pani powinna się bronić zarzutem, iż nieruchomość ta należała do Pani, gdyż środki na jej wybudowanie pochodziły z Pani majątku osobistego.

Zachowek to roszczenie o zapłatę, wyraża się więc w określonej kwocie. Jeżeli sąd nakaże Pani zapłacić określoną sumę z tytułu zachowku, wierzyciel może dochodzić przymusowej realizacji tego obowiązku za pomocą komornika. Komornik będzie próbował się zaspokoić wszelkimi możliwymi sposobami, jednak najczęściej poczynając od podstawowych sposobów, a mianowicie zajęcia rachunku bankowego. Może się jednak zdarzyć w ostateczności egzekucja z przedsiębiorstwa dłużnika, ale to w ostateczności.