Dziedziczenie gospodarstwa rolnego przed 2001 r.

Dziedziczenie gospodarstwa rolnego w spadku sprzed 14 lutego 2001 r.

W istocie, przy spadkach pochodzących sprzed 14 lutego 2001 r. obowiązywały szczególne zasady, jeżeli chodzi o dziedziczenie gospodarstwa rolnego.

Dopiero gdy nie było spadkobierców do gospodarstwa według tych zasad szczególnych, następowało dziedziczenie na zasadach ogólnych (Kodeks cywilny w 1999 r. Art. 1063: „Jeżeli ani małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych”).

Dziedziczenie po bracie rozbite będzie na dwa elementy:

1. pierwszy wg zasad ogólnych co do spadku bez gospodarstwa rolnego oraz
2. drugi wg zasad szczególnych co go gospodarstwa rolnego.

Ad. 1 Gdy osoba zmarła przed dniem 28 czerwca 2009 r., spadkobiercami ustawowymi są:

A. w przypadku, gdy zmarły pozostawił zstępnych (potomstwo):

• dzieci, a jeżeli nie dożyły otwarcia spadku – wnuki, prawnuki itd.,
• małżonek;

B. w przypadku, gdy zmarły nie pozostawił dzieci:

• małżonek,
• rodzice,
• rodzeństwo, a jeżeli któreś z nich nie dożyło otwarcia spadku – zstępni rodzeństwa (na przykład siostrzenica, bratanice, bratankowie, a dalej ich dzieci);
  
  w takiej sytuacji udział małżonka wynosi 1/2 spadku, druga połowa przypada łącznie rodzicom i rodzeństwu, natomiast w razie braku zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa cały spadek przypada małżonkowi.

Według ówcześnie obowiązujących przepisów Kodeksu cywilnego:

„Art. 931. § 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

Art. 932.

§ 1. W braku zstępnych (dzieci) spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek, rodzice i rodzeństwo.

§ 2. Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu bądź z rodzicami, bądź z rodzeństwem, bądź z rodzicami i rodzeństwem spadkodawcy, wynosi połowę spadku.

Art. 933. § 1. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą część tego, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa. Pozostałą część dziedziczy rodzeństwo w częściach równych.

§ 2. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada po połowie drugiemu z rodziców i rodzeństwu spadkodawcy.

§ 3. Jeżeli do spadku powołani są obok małżonka tylko rodzice albo tylko rodzeństwo, dziedziczą oni w częściach równych to, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa.

Art. 934. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.

Art. 935. § 1. W braku zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada jego małżonkowi.

§ 2. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom, rodzeństwu i zstępnym rodzeństwa.”

Wobec powyższego, spadek (poza gospodarstwem) dziedziczą rodzice i rodzeństwo (razem 5 osób):

• rodzice – każde po 3/12 oraz
• troje rodzeństwa – każde po 2/12.

Ad.2 Artykuł 1058 K.c. wskazywał, iż do „dziedziczenia z ustawy gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha stosuje się przepisy tytułów poprzedzających księgi niniejszej [Kodeksu cywilnego] ze zmianami wynikającymi z przepisów poniższych”.

Według ówcześnie (1999 r.) obowiązujących przepisów Kodeksu cywilnego:

„Art. 1059. Spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo

2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo

3) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

4) są trwale niezdolni do pracy.”

„Art. 1062. § 1. Rodzeństwo spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiada warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt 1 i 2, dziedziczy gospodarstwo rolne także wtedy, gdy zstępni spadkodawcy nie mogą gospodarstwa dziedziczyć dla braku warunków przewidzianych w art. 1059 lub w art. 1060.

§ 2. W granicach określonych w art. 934 dzieci rodzeństwa spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiadają warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt 1 i 2, dziedziczą gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogą gospodarstwa dziedziczyć dla braku warunków przewidzianych w art. 1059 lub w § 1 niniejszego artykułu. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.”

Przepisy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych

Oprócz powyższego należy wziąć pod uwagę przepisy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1990 r. Nr 89, poz. 519):

„§ 1. Spadkobierca ma przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, uprawniające do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego, jeżeli:

1) ukończył zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej,

2) ukończył szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończonych studiów daje przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej,

3) uzyskał przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie w drodze doskonalenia zawodowego prowadzonego przez uprawnione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne lub fizyczne,

4) wykaże się stałą pracą w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku.

§ 2. Pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkoły, w tym do szkoły wyższej, uprawnia spadkobiercę do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jeżeli nie miał stałego zatrudnienia lub innego stałego źródła dochodów.

§ 3. 1. Spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, jeżeli:

1) osiągnęli wiek — kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania, lub

2) zostali zaliczeni do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.

2. Jeżeli spadkobierca gospodarstwa rolnego nie może być poddany badaniu przez komisję lekarską do spraw inwalidztwa i zatrudnienia albo komisja ta nie może ustalić daty powstania inwalidztwa ze względu na długi upływ czasu między otwarciem spadku a badaniem lekarskim, fakt trwałej niezdolności do pracy może również ustalić sąd.

§ 4. Traci moc rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1983 r. Nr 19, poz. 86, z 1988 r. Nr 10, poz. 73 i Nr 29, poz. 202 oraz z 1989 r. Nr 23, poz. 122).

§ 5. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.”

Jak wskazuje Sąd Najwyższy, pracą wykonywaną bezpośrednio przy produkcji rolnej w rozumieniu przepisu art. 1059 jest praca związana z ziemią jako podstawowym środkiem produkcji, a zatrudniona bezpośrednio przy produkcji rolnej jest każda osoba, której praca ma bezpośredni związek z zadaniami wytwórczymi konkretnego gospodarstwa rolnego. Brak wykonywania bieżących czynności w obejściu i przy inwentarzu nie wyłącza przesłanki dziedziczenia gospodarstwa rolnego w postaci stałej pracy w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej. Pojęcie stałej pracy przy produkcji rolnej obejmuje bowiem każdą pracę wykonywaną w gospodarstwie rolnym w ramach rodzinnego podziału czynności. Praca ta nie musiała być też ani jedynym, ani głównym źródłem utrzymania spadkobiercy. Przesłanka ta była więc spełniona jeżeli spadkobierca stale, tj. od szeregu lat, w tym w chwili otwarcia spadku, gdy tylko zachodziła taka potrzeba gospodarcza, wykonywał sukcesywnie czynności przy pracach polowych w spadkowym gospodarstwie rolnym (wyrok SN z 15.06.2010 r. sygn. akt II CSK 37/10).

Warunki uprawniające do dziedziczenia gospodarstwa rolnego w 1999 roku

Reasumując, na podstawie powyżej podanych przepisów K.c. i cytowanego rozporządzenia można wnioskować, że gospodarstwo rolne nabyli na własność ci ze spadkobierców, którzy spełniali w chwili śmierci Pani brata w 1999 odpowiednie przesłanki (art. 1059 K.c.).

Pani tata był rencistą (renta inwalidzka) i, jak mniemam, był zaliczony przed datą zgonu syna do I lub II grupy inwalidztwa stosownie do przepisów o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Jeżeli tak – to można uznać, że był trwale niezdolny do pracy. Spełniał więc jeden z warunków uprawniających do dziedziczenia gospodarstwa rolnego na dzień śmierci swojego syna ( art. 1059 pkt 4 K.c. oraz § 3 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia).

Pani mama:

1. nie pracowała stale przy produkcji rolnej, pracowała zawodowo poza rolnictwem, co stanowiło jej główne źródło utrzymania,
2. miała wykształcenie rolnicze, takie jak wskazane jest w rozporządzeniu,
3. nie została zaliczona do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (nie była więc trwale niezdolna do pracy).

Z uwagi na posiadane (jak Pani wskazuje) przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej uzyskane w sposób wskazany w § 1 rozporządzenia mama spełniała jeden z warunków uprawniających do dziedziczenia gospodarstwa rolnego na dzień śmierci syna (art. 1059 pkt 2 K.c. oraz § 1 rozporządzenia).

Pani jako jego siostra miała ukończone 18 lat i uczyła się w szkole średniej; nie pracowała Pani zawodowo i nie miała innych stałych źródeł dochodów własnych. Można uznać, że „pobierała Pani naukę zawodu lub uczęszczała do szkół”. Spełniała Pani więc jeden z warunków uprawniających do dziedziczenia gospodarstwa rolnego na dzień śmierci brata (art. 1059 pkt 2 K.c. oraz § 2 rozporządzenia).

Drugi brat był na rencie inwalidzkiej. Istotne byłoby ustalenie, czy został zaliczony do I lub II grupy inwalidzkiej stosownie do przepisów powszechnym o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin – to pozwoliłoby uznać, że był trwale niezdolny do pracy. Jeśli tak, spełniałby więc jeden z warunków uprawniających do dziedziczenia gospodarstwa rolnego na dzień śmierci swojego brata (art. 1059 pkt 4 K.c. oraz § 3 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia).

Trzeci brat pracował zawodowo poza rolnictwem. Jak się domyślam, nie został zaliczony przed datą zgonu brata do I lub II grupy inwalidzkiej stosownie do przepisów o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Nie pracował przy produkcji rolnej. Nie posiadał przygotowania zawodowego do prowadzenia produkcji rolnej, nie pobierał nauki zawodu i nie uczęszczał do szkół, nie był trwale niezdolny do pracy. Taka sytuacja powoduje, że nie spełnia on na dzień śmierci swojego brata warunków do dziedziczenia po nim gospodarstwa rolnego (art. 1059 K.c.), mimo że dziedziczy po nim według zasad ogólnych.

Gospodarstwo dziedziczone jest więc przez:

• rodziców – każde po 1/4 (12/48) oraz
• dwoje rodzeństwa – każde po 1/4 (12/48).

Jako że tata zmarł w 2008 r., dziedziczenie po nim odbywa się na ogólnych zasadach („W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku”).

Oznacza to, że spadek po nim łącznie z udziałem w gospodarstwie dziedziczy jego małżonka (Pani mama) oraz żyjące w dniu jego śmierci dzieci (troje) lub wnuki jeśli dziecko zmarło wcześniej. W skład spadku po tacie wchodzi m.in. jego udział w gospodarstwie odziedziczonym po zmarłym synu (bezdzietnym kawalerze).

Razem jest czworo spadkobierców taty. Każde z nich dziedziczy równo po 1/4 spadku po nim – w tym udział w gospodarstwie rolnym.

Tata odziedziczył po synu 3/12 w gospodarstwie rolnym. Ułamka tego nie da się podzielić na 4. Konieczne jest więc znalezienie ułamka podzielnego przez 4. Proponuję 48. Udział taty wynosił 12/48. Spadkobiercy po nim otrzymaliby po 3/48.

Po spadkobraniu po bracie i tacie, udziały w gospodarstwie byłyby następujące:

• mama 15/48,
• Pani 15/48,
• brat inwalida 15/48,
• brat pracujący – 3/48.