Dziedziczenie i opieka nad rodzicami, czy brak zaangażowania rodzeństwa ma znaczenie przy podziale spadku?

W pierwszej kolejności należy ustalić, czy brat może wystąpić o zachowek. Przede wszystkim z tego, co Pan napisał, wynika, że testament został sporządzony przez Pana ojca, ale nie został podpisany. W takim wypadku nie jest on uznany jako ostatnia wola zmarłego. Rozrządzenie testamentowe musi być podpisane przez testatora. W przypadku, w którym nie ma testamentu, dochodzi do dziedziczenia ustawowego.

Dziedziczenie ustawowe

Zgodnie z art. 941 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. W przypadku niesporządzenia testamentu spadek przechodzi na spadkobierców zgodnie z tzw. dziedziczeniem ustawowym, czyli określoną w przepisach od art. 931 do art. 940 regułą dziedziczenia. Zgodnie z art. 922 § 1 prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosowanie do przepisów prawa. Zgodnie z art. 931 § 1 w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Natomiast w przypadku braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek oraz rodzice (art. 932 § 1 Kodeksu cywilnego). Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych (art. 932 § 4 Kodeksu cywilnego). Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.

Prawo do zachowku

Jeżeli chodzi o zachowek, to zwrócić należy uwagę na następujące regulacje. Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udział spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę”.

Obliczanie wysokości zachowku

Jeżeli chodzi o wzór, za pomocą którego można obliczyć wartość należnego zachowku, to warto skorzystać ze wzoru zaproponowanego przez B. Kordasiewicza w pozycji System prawa prywatnego. Prawo spadkowe, t. 10, Warszawa 2013 r. (s. 976):

Z= ½ [2/3] x a x (b + c), gdzie:

Z – wysokość należnego zachowku

½ [2/3] – współczynnik wynikający z art. 991

a – wysokość udziału spadkowego należnego uprawnionemu przy dziedziczeniu z ustawy

b – czysta wartość spadku

c – wartość darowizn doliczalnych spadku dla potrzeb obliczenia zachowku (art. 994–995).

Stosowanie wyżej wskazanego wzoru przy obliczaniu zachowku potwierdzono m.in. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 8 maja 2013 r. sygn. akt. I ACa 66/13:

„Obliczenie zachowku polega na ustaleniu wysokości sumy pieniężnej, jakiej uprawniony do zachowku może domagać się na podstawie art. 991 § 2 KC od spadkobiercy powołanego. Samą wysokość zachowku ustala się za pomocą obliczeń, które w zasadzie przebiegają w trzech etapach: najpierw ustala się udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, udział ten jest wyrażony odpowiednim ułamkiem, potem ustala się substrat zachowku, który po przemnożeniu przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, daje nam poszukiwaną wielkość, czyli wielkość zachowku. Aby ustalić substrat zachowku, należy przede wszystkim określić tzw. czystą wartość spadku. Czysta wartość spadku stanowi różnicę między wartością stanu czynnego spadku a wartością stanu biernego spadku”.

Zatem aby obliczyć wysokość należnego zachowku, należy posiadać następujące informacje:

• co wchodziło w skład spadku po zmarłym,
• jeżeli w skład spadku po zmarłym wchodziła nieruchomość, to należy znać numer księgi wieczystej, jeżeli została założona,
• należy ustalić, czy są długi spadkowe oraz jaka jest ich wartość,
• należy ustalić, czy spadkodawca dokonywał jakichś darowizn za życia, jeśli tak – to jakich.

W sytuacji przedstawionej przez Pana będzie znajdował zastosowanie jeszcze jeden przepis, a mianowicie art. 999 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Zatem odpowiedzialność co do wypłaty zachowku będzie ograniczona, tj. będzie obejmowała kwotę, która przekracza przysługujący na rzecz Pana zachowek. Po ustaleniu wyżej wskazanych informacji dojdzie do obliczenia należnego zachowku.

Proszę również pamiętać, że roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu, co oznacza, że po upływie okresu przedawnienia nie będzie można dochodzić tego roszczenia skutecznie na drodze przymusu sądowego. W przypadku bowiem podniesienia zarzutu przedawnienia przez osobę pozwaną w sprawie powództwo o zachowek zostanie oddalone, a zatem nieuwzględnione. Zgodnie z art. 1007 § 1 Kodeksu cywilnego roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Natomiast zgodnie z § 2 roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy).

Natomiast jeżeli w sprawie dojdzie do dziedziczenia ustawowego, to wówczas również brat będzie powołany do spadku. Zatem nie będzie mógł żądać od Pana czy od siostry zachowku.

Koszty opieki

Niestety kosztami opieki nie możecie Państwo obciążyć brata. Natomiast w przypadku, kiedy będzie on kierował wobec Państwa roszczenia o wypłatę zachowku, to możecie Państwo, podnosząc tzw. zarzut nadużycia prawa podmiotowego, wskazywać, że zachowek nie powinien się należeć. W tym zakresie chodzi o ustalenie, czy biorąc pod uwagę tzw. zasady współżycia społecznego, przy braku kontaktu brata z ojcem należy się jemu zachowek. Tak naprawdę wszystko zależy od okoliczności danej sprawy, wzajemnych relacji, a także możliwości wykazania w toku procesu, że faktycznie brat nie miał z ojcem żadnych relacji, a całość opieki nad rodzicem spoczywała na Panu oraz na Pana siostrze, a zatem niezasadnie domaga się zachowku. W tym zakresie warto zwrócić uwagę na art. 5 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Na podstawie tego przepisu w sprawach o zachowek można zmiarkować (tj. obniżyć) kwotę zachowku lub też nawet doprowadzić do oddalenia powództwa o zachowek, czyli jego nieuwzględnienia.

Zasadne jest przytoczenie wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 lipca 2021 r., sygn. akt. I ACa 337/21, zgodnie z którym:

„Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny wymienionych w art. 991 § 1 k.c. przez zapewnienie im – niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli – roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, przy czym żaden z przepisów powyższego tytułu nie przewiduje możliwości obniżenia wierzytelności z tytułu zachowku. Prowadzi to do wniosku, że obniżenie należnego zachowku winno nastąpić zupełnie wyjątkowo, w sytuacji gdy uwzględnienie roszczenia w pełnej wysokości w sposób rażący godziłoby w poczucie sprawiedliwości”.

Warto również odwołać się do wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 28 stycznia 2021 r., sygn. akt. I ACa 544/20, zgodnie z którym:

„Z uwagi na charakter zachowku pozbawienie prawa do niego lub obniżenie go na podstawie art. 5 k.c. powinno więc sankcjonować wyłącznie rażące przypadki naruszenia tego prawa. Zachowek stanowi w pewnym sensie zastępczą formę dziedziczenia, ma bowiem zapewnić członkom najbliższej rodziny spadkodawcy korzyści związane ze spadkobraniem. Tak więc celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, wymienionych w art. 991 § 1 k.c. przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Osoba należąca do kręgu podmiotów wymienionych w art. 991 § 1 k.c. ma bowiem prawo do uzyskania określonej korzyści ze spadku. Z art. 991 § 2 k.c. wynika, że zaspokojenie należnego osobie uprawnionej roszczenia o zachowek w pierwszej kolejności może nastąpić bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu. Dopiero w przypadku, gdy uprawniony nie uzyska równowartości zachowku w jednej z powyższej wskazanych form może kierować roszczenie o zachowek do spadkobiercy. Wyrażona w art. 5 k.c. klauzula generalna niedopuszczalności czynienia ze swego prawa użytku sprzecznego z zasadami współżycia społecznego ma na celu zapobieganie stosowania prawa w sposób prowadzący do skutków nieetycznych lub rozmijających się w sposób zasadniczy z celem danej regulacji prawnej. Jeśli więc uwzględnienie powództwa, zgodnego z literą prawa, powodowałoby skutki rażąco niesprawiedliwe i krzywdzące, nie dające się zaakceptować z punktu widzenia norm moralnych i wartości powszechnie uznawanych w społeczeństwie, art. 5 k.c. zezwala na jego oddalenie. Należy jednak pamiętać, że priorytetem prawa cywilnego jest ochrona praw podmiotowych, tak więc odmowa udzielenia takiej ochrony osobie, która korzysta z przysługującego jej prawa podmiotowego w sposób zgodny z jego treścią, może mieć miejsce zupełnie wyjątkowo i musi być uzasadniona istnieniem szczególnych okoliczności uzasadniających przyjęcie, że w określonym układzie stosunków uwzględnienie powództwa prowadziłoby do skutków szczególnie dotkliwych i nieakceptowanych”.

W tym zakresie dobrze jest mieć świadków (o których Pan wspomina), aby wykazali oni w ewentualnym postępowaniu, że to Pan oraz Pana siostra zajmowaliście się rodzicem, a nie osoba, która domaga się zachowku.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 8 maja 2013 r. sygn. akt. I ACa 66/13
3. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 lipca 2021 r., sygn. akt. I ACa 337/21
4. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 28 stycznia 2021 r., sygn. akt. I ACa 544/20