Dziedziczenie działek rolnych przez osobę niebędącą rolnikiem

Definicja gospodarstwa rolnego

Według definicji zawartej w art. 55³ Kodeksu cywilnego „za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego”. Takie ujęcie definicji gospodarstwa rolnego wykazuje duże podobieństwo do definicji przedsiębiorstwa w prawie cywilnym.

Kodeksowe pojęcie gospodarstwa rolnego różni się od tego, które zostało przyjęte w przepisach rolnych, gdyż tam elementem decydującym o bycie gospodarstwa rolnego jest wymóg określonej powierzchni (czyli przekraczającej 1 ha).

Własność gospodarstwa rolnego

Zgodnie z obowiązującym prawem aktualnie nie ma żadnych wymogów co do tego, komu może przysługiwać własność gospodarstwa rolnego, a w szczególności nie jest konieczne, aby osoba go posiadająca musiała posiadać określone kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego, które to wymogi istniały w przeszłości.

Zgodnie z treścią art. 1058 Kodeksu cywilnego „do dziedziczenia z ustawy gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha stosuje się przepisy tytułów poprzedzających księgi niniejszej ze zmianami wynikającymi z przepisów poniższych”.

W praktyce taki zapis oznacza, że nabycie w spadku nieruchomości rolnej następuje tak samo, jak w przypadku nabywania innych praw i przedmiotów pozostawionych przez zmarłego.

UWAGA – nie zawsze tak było i nie zawsze tak jest.

Zgodnie z obowiązującą w prawie spadkowym zasadą, wynikającą z art. LI ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94 z późn. zm.), „do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Zasada ta ma także zastosowanie do spadku, w skład którego wchodziło gospodarstwo rolne” (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 sierpnia 2009 r., sygn. akt IV CSK 146/09).

Notariusz prawdopodobnie nie ujmował odrębnie kwestii dziedziczenia gospodarstwa rolnego z tej tylko przyczyny, że oparł się na oświadczeniu złożonym przez spadkobierców, że w skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne. Albo w ogóle nie badał, czy gospodarstwo to podlegało dziedziczeniu oraz według jakich zasad.

Wcześniejsze prawo a dziedziczenie działek rolnych

Obowiązujące w chwili otwarcia spadku do dnia 13 lutego 2001 r. – w związku z opublikowaniem 14 lutego 2001 r. wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., sygn. akt P 4/99 (Dz. U. Nr 11, poz. 91) – przepisy Kodeksu cywilnego w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) przewidywały szczególne, w stosunku do ogólnych, zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych na podstawie ustawy. Art. 1058 stanowił, że szczególne przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych stosuje się do dziedziczenia z ustawy gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha. W art. 553 Kodeksu cywilnego zawarto definicję gospodarstwa rolnego, według której za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych znajdują zastosowanie także wtedy, gdy w chwili otwarcia spadku elementy wskazane w art. 553 nie stanowią, lecz mogą dopiero stanowić zorganizowaną całość gospodarczą (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1997 r., sygn. akt II CKN 137/97). Według art. 461 nieruchomościami rolnymi są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej. Dodać należy, iż szczególne zasady dotyczące dziedziczenia gospodarstwa rolnego miały zastosowanie także wówczas, gdy w skład spadku wchodził udział spadkodawcy w gospodarstwie rolnym (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 1967 r., sygn. akt III CR 123/67).

Przy spadkach otwartych przed 14 lutego 2001 r. (data śmierci spadkodawcy) obowiązywały szczególne zasady, jeżeli chodzi o dziedziczenie gospodarstwa rolnego.

Protokół dziedziczenia

Przed sporządzeniem aktu poświadczenia dziedziczenia notariusz spisuje protokół dziedziczenia przy udziale wszystkich osób, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi, a także osób, na których rzecz spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne. W protokole dziedziczenia zamieszcza się w szczególności:

• zgodne żądanie poświadczenia dziedziczenia złożone przez osoby biorące udział w spisywaniu protokołu;
• oświadczenia o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi;
• oświadczenia o znanych testamentach spadkodawcy lub braku takich testamentów;
• oświadczenia, że w odniesieniu do spadku nie zostało uprzednio wydane postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku i nie toczy się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku ani nie został sporządzony akt poświadczenia dziedziczenia;
• oświadczenia, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne oraz który spośród spadkobierców powołanych do spadku z ustawy odpowiada warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego;
• oświadczenia, czy spadkodawca w chwili śmierci był cudzoziemcem lub, nie posiadając żadnego obywatelstwa, nie zamieszkiwał w Rzeczypospolitej Polskiej albo w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe lub posiadanie nieruchomości położonej za granicą;
• oświadczenia, czy były składane oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku lub zapisu windykacyjnego, czy zostało wydane orzeczenie dotyczące niegodności spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, oraz czy były zawierane umowy z przyszłym spadkodawcą w przedmiocie zrzeczenia się dziedziczenia po nim;
• wzmiankę o pouczeniu przez notariusza o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych oświadczeń.

Gdy nie było spadkobierców do gospodarstwa według tych zasad szczególnych, następowało dziedziczenie na zasadach ogólnych.

Według ówcześnie (1995 i 1997 r.) obowiązujących przepisów Kodeksu cywilnego:

„Art. 1059. Spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo

2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo

3) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

4) są trwale niezdolni do pracy.

Art. 1062. § 1. Rodzeństwo spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiada warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt 1 i 2, dziedziczy gospodarstwo rolne także wtedy, gdy zstępni spadkodawcy nie mogą gospodarstwa dziedziczyć dla braku warunków przewidzianych w art. 1059 lub w art. 1060.

§ 2. W granicach określonych w art. 934 dzieci rodzeństwa spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiadają warunkom przewidzianym w art. 1059 pkt 1 i 2, dziedziczą gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogą gospodarstwa dziedziczyć dla braku warunków przewidzianych w art. 1059 lub w § 1 niniejszego artykułu. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych”.

Oprócz powyższego należy wziąć pod uwagę przepisy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1990 r. Nr 89, poz. 519):

„§ 1. Spadkobierca ma przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, uprawniające do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego, jeżeli:

1) ukończył zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej,

2) ukończył szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończonych studiów daje przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej,

3) uzyskał przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie w drodze doskonalenia zawodowego prowadzonego przez uprawnione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne lub fizyczne,

4) wykaże się stałą pracą w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku.

§ 2. Pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkoły, w tym do szkoły wyższej, uprawnia spadkobiercę do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jeżeli nie miał stałego zatrudnienia lub innego stałego źródła dochodów.

§ 3. 1. Spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, jeżeli:

1) osiągnęli wiek – kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania, lub

2) zostali zaliczeni do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.

2. Jeżeli spadkobierca gospodarstwa rolnego nie może być poddany badaniu przez komisję lekarską do spraw inwalidztwa i zatrudnienia albo komisja ta nie może ustalić daty powstania inwalidztwa ze względu na długi upływ czasu między otwarciem spadku a badaniem lekarskim, fakt trwałej niezdolności do pracy może również ustalić sąd.

§ 4. Traci moc rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz. U. z 1983 r. Nr 19, poz. 86, z 1988 r. Nr 10, poz. 73 i Nr 29, poz. 202 oraz z 1989 r. Nr 23, poz. 122).

§ 5. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem ogłoszenia”.

Jak wskazuje Sąd Najwyższy, „pracą wykonywaną bezpośrednio przy produkcji rolnej w rozumieniu przepisu art. 1059 jest praca związana z ziemią jako podstawowym środkiem produkcji, a zatrudniona bezpośrednio przy produkcji rolnej jest każda osoba, której praca ma bezpośredni związek z zadaniami wytwórczymi konkretnego gospodarstwa rolnego. Brak wykonywania bieżących czynności w obejściu i przy inwentarzu nie wyłącza przesłanki dziedziczenia gospodarstwa rolnego w postaci stałej pracy w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej. Pojęcie stałej pracy przy produkcji rolnej obejmuje bowiem każdą pracę wykonywaną w gospodarstwie rolnym w ramach rodzinnego podziału czynności. Praca ta nie musiała być też ani jedynym, ani głównym źródłem utrzymania spadkobiercy. Przesłanka ta była więc spełniona jeżeli spadkobierca stale, tj. od szeregu lat, w tym w chwili otwarcia spadku, gdy tylko zachodziła taka potrzeba gospodarcza, wykonywał sukcesywnie czynności przy pracach polowych w spadkowym gospodarstwie rolnym” (wyrok SN z 15.06.2010 r., sygn. akt II CSK 37/10).

Reasumując, na podstawie powyżej podanych przepisów i cytowanego rozporządzenia można wnioskować, że gospodarstwo rolne nabyli na własność ci ze spadkobierców, którzy spełniali w chwili śmierci rodziców odpowiednie przesłanki (art. 1059).

Zatem koniczna byłaby analiza sytuacji poszczególnych osób według dat śmierci.

Wskażę, że kwalifikacje to nie jedyny warunek dziedziczenia gospodarstwa rolnego w tamtych latach. W tych latach spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

• stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo
• mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo
• są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo
• są trwale niezdolni do pracy.