Druga żona i kwestie spadkowe, jak zapewnić sobie spokojne życie po śmierci męża?

Dziedziczenie przy wspólności ustawowej

Niestety nie wskazuje Pani, czy mieszkanie Pani męża stanowi jego majątek odrębny, czy też stanowi on wspólność majątkową z Panią. Zakładam, że jednak jest to jednak jego majątek osobisty, w przeciwnym wypadku sytuacja nie byłaby tak alarmująca. W przypadku śmierci Pani męża z ustawy przysługuje Pani jako żonie 1/2 udziału w spadku po nim.

W standardowym małżeństwie wskutek zawarcia związku w urzędzie stanu cywilnego powstaje ustrój majątkowej wspólności ustawowej. Ma to istotne znaczenie dla kwestii związanych z dziedziczeniem. Śmierć jednego z małżonków w przypadku trwania pomiędzy nimi wspólności majątkowej małżeńskiej spowoduje, że majątek wspólny z mocy samego prawa ustaje. Dochodzi do powstania wspólności udziałowej. Powoduje to, że wspólny dotychczas majątek nie przypada w całości żyjącemu małżonkowi, ale jest tak, że połowa trafi do niego, a druga będzie podlegać dziedziczeniu. Zmienić to może testament, który sporządzić powinien osobno każdy z małżonków, jeśli chce, by cały udział w majątku wspólnym po jego śmierci przypadł współmałżonkowi. 

Jeśli pomiędzy Państwem jako małżonkami panowała rozdzielność majątkowa, a dziedziczenie dotyczy sytuacji po śmierci jednego z nich, to w takim przypadku w pierwszej kolejności w sprawie spadkowej będzie brany pod uwagę testament. W świetle prawa ważne jest wypełnienie woli zmarłego wyrażonej w tym dokumencie. Jeżeli spadkodawca nie pozostawia po sobie testamentu, to wtedy dochodzi do dziedziczenia ustawowego. Małżonek wraz z dziećmi spadkodawcy dziedziczą w pierwszej kolejności, w częściach równych. Część spadku, jaka przypadnie małżonkowi, nie może być mniejsza niż 25% całości. 

W przypadku rozdzielności majątkowej do dziedziczenia ustawowego i tak jest zatem powoływany pozostały przy życiu współmałżonek.

Przepisanie mieszkania na wnuka

W Pani sytuacji mąż chce zapisać wnukowi mieszkanie, które obecnie Państwo zajmują. Może Pani, po śmierci męża, żądać zachowku, o ile nie otrzymała Pani należnego zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny bądź w postaci powołania do spadku bądź w postaci zapisu. Wysokość zachowku stanowi połowa wartości udziału spadkowego, który przypadałby w dziedziczeniu ustawowym (tutaj: 1/4).

Pani mąż może także dokonując darowizny na rzecz wnuków ustanowić dla Pani  dożywotnią służebności mieszkania. Jeżeli w wyniku spadkobrania nie nabędzie Pani żadnego majątku, ponieważ cały swój majątek (mieszkanie) Pani mąż przekaże za życia wnukom w drodze umowy darowizny lub testamentu, jest Pani uprawniona do żądania od wnuków zachowku. Są oni w takiej sytuacji zobowiązani do jego zapłaty. Prawo do zachowku będzie Pani przysługiwało, jeżeli nie otrzymała Pani należnego zachowku w wyniku dziedziczenia (mąż nie pozostawił w spadku żadnego majątku) lub w wyniku darowizny uczynionej na Pani rzecz za jego życia.

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

Według § 2 art. 991 jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Ubieganie się o zachowek

Aby mogła Pani skutecznie dochodzić zachowku, w pierwszej kolejności powinna Pani przeprowadzić postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po Pani mężu ( po jego śmierci) – aby móc wykazać w sądzie, że jest Pani spadkobiercą ustawowym. Następnie należałoby wystąpić do wnuków z pisemnym wezwaniem o zapłatę zachowku w określonym terminie. Jeżeli wnukowie nie odpowiedzą na Pani wezwanie i nie zapłacą należnego zachowku, pozostaje Pani droga sądowa – złożenie pozwu o zachowek.

O zachowek może Pani wystąpić w ciągu 5 lat od śmierci męża lub otwarcia testamentu. W kwestii zachowku należy wziąć pod uwagę, prócz art. 991 K.c., także inne przepisy tego kodeksu, w szczególności – art. 993–996.

Przy obliczaniu zachowku uwzględnia się darowizny uczynione przez spadkodawcę (art. 993). Nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 K.c.). Zatem będą zaliczone wszelkie darowizny uczynione na rzecz córki Pani męża, co powoduje zwiększenie kwoty zachowku, o którą mogłaby Pani w przyszłości się ubiegać.

Rekomendowałabym jednak skłonienie męża do ustanowienia na Pani rzecz dożywotniej służebności mieszkania, aby nie musiała Pani przeżywać perturbacji związanych z niepewnością, czy córka Pani męża będzie chciała uszanować jego wolę.