Dom w zamian za opiekę - czy należy się zachowek?

Mama pani Magdaleny zmarła w tym miesiącu, jej ojciec zmarł 6 lat temu. Wcześniej rodzice przepisali dom jako darowiznę jej siostrze w zamian za opiekę. Pani Magdalena zapytała nas, czy pozostałemu rodzeństwu, czyli jej i jej bratu, należy się zachowek.

Darowizna nieruchomości jednemu z dzieci a zachowek po śmierci rodziców

Z opisu wynika, iż rodzice wspólnie darowali jednemu ze swoich dzieci nieruchomość, wykluczając pozostałych dwóch spadkobierców ze spadku. Rozumiem, że pani Magdalena ani jej brat nie otrzymali od rodziców darowizny i niczego innego w spadku, co wyczerpywałoby zachowek. Roszczenie o zachowek po ojcu jest już przedawnione. Pozostaje więc roszczenie o zachowek po mamie.

Zgodnie z treścią art. 993 Kodeksu cywilnego „przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę”. Literalne brzmienie art. 993 (również po nowelizacji dokonanej ustawą z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw) jednoznacznie wskazuje na intencję ustawodawcy co do ukształtowania zamkniętego katalogu przypadków, warunkujących możliwość doliczenia do masy spadku przedmiotów, które w chwili otwarcia spadku nie należały już do majątku zmarłego, albowiem zostały zeń przeniesione do majątku osoby trzeciej (darowizny). Przemawia za tym przede wszystkim użycie słowa „darowizny” zamiast wyrazu lub sformułowania, umożliwiającego rozszerzającą interpretację pojęcia, np. „aktywa przeniesione z majątku spadkodawcy do majątku osoby trzeciej pod tytułem darmym”.

Umowa darowizny

W ujęciu art. 888 Kodeksu cywilnego darowizna jest umową, w której darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Elementem przedmiotowo istotnym tej umowy jest zatem bezpłatność, polegająca na tym, że świadczenie darczyńcy musi być subiektywnie i obiektywnie bezpłatne, tj. niezależne od uzyskania korzyści lub ekwiwalentu od obdarowanego. Świadczenie darczyńcy traci charakter nieodpłatny, jeżeli zostało spełnione w celu uzyskania innego świadczenia ekwiwalentnego, a więc równoważnego wartościowo z przedmiotem darowizny.

Przeniesienie własności nieruchomości w umowie dożywocia

Z kolei umowa dożywocia wymaga zobowiązania się właściciela nieruchomości do przeniesienia jej własności na nabywcę, który w zamian za to zobowiązuje się zapewnić zbywcy lub osobie mu bliskiej dożywotnie utrzymanie (art. 908 § 1 i 3 Kodeksu cywilnego). Jest to zatem umowa wzajemna, dwustronnie zobowiązująca, a przy tym odpłatna, co oznacza, że świadczenie jednej strony umowy znajduje swój odpowiednik w świadczeniu drugiej strony. W przypadku umowy o dożywocie zbywca nieruchomości (dożywotnik) uzyskuje określone świadczenie służące w zasadzie zaspokojeniu jego potrzeb w taki sposób, aby nie musiał on przyczyniać się do zdobywania środków na zaspokojenie niezbędnych wymagań życiowych (zob. wyrok SN z dnia 9 maja 2008 r., sygn. akt III CSK 359/07, LEX nr 453125). Świadczenie dożywotnika ma więc swój odpowiednik (równoważnik) w świadczeniu nabywcy nieruchomości. Nie ma przy tym znaczenia dla kwestii odpłatności to, czy świadczenie nabywcy odpowiada dokładnie wartości nieruchomości.

Przeniesienie własności nieruchomości w zamian za opiekę

Kolejny aspekt to charakter umowy między rodzicami a siostrą. Jeśli było to dożywocie – przepisanie nieruchomości w zamian za opiekę − i siostra tę opiekę faktycznie wykonywała, niestety nie ma podstaw do zachowku. Jeśli była to darowizna – nieodpłatna, niewiążąca się z żadnymi świadczeniami − to można mówić o prawie do zachowku, ale tylko od części mamy. Jeśli zaś umowa tylko nazywała się umową dożywocia, a w rzeczywistości żadnych świadczeń siostra na rzecz rodziców nie wykonywała, to możemy mówić o umowie darowizny.

Niezależnie od powyższej interpretacji umowy darowizny w najnowszym orzecznictwie na gruncie art. 1039 § 1 Kodeksu cywilnego pojawiło się stanowisko, zgodnie z którym za darowiznę w rozumieniu art. 1039 § 1 Kodeksu cywilnego należy rozumieć nie tylko taką umowę, która niezależnie od oznaczenia przyjętego przez strony stanowiła umowę darowizny w rozumieniu art. 888 § 1 Kodeksu cywilnego, ale także wszelkiego rodzaju umowy, na podstawie których dochodzi do przysporzenia dokonanego pod tytułem darmym, nawet gdy źródła takiego przysporzenia nie można zakwalifikować jako umowy darowizny. Powołam orzeczenia Sądu Najwyższego, a to: postanowienie SN z 23.09.2012 r., sygn. akt I CSK 217/12, i postanowienie SN z 9.12.2010 r., sygn. akt III CSK 39/10. Wprawdzie powyższe judykaty zostały wydane w związku z art. 1039 § 1 Kodeksu cywilnego, jednak treść tego przepisu oraz wydane orzeczenia pozwalają na zastosowanie analogicznej wykładni dla pojęcia „darowizna”, o którym mowa w art. 993 Kodeksu cywilnego. Za rozszerzonym rozumieniem pojęcia „darowizny” na gruncie art. 993 i art. 1039 § 1 Kodeksu cywilnego przemawia nie tylko wykładnia systemowa, ale także funkcjonalna. Odwołać należy się do celu, jakiemu służy instytucja zachowku rozumiana jako urzeczywistnienie obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dowolnie, z pominięciem swoich najbliższych, w szczególności, gdy pominięcie następuje pod tytułem darmym.

Za darowiznę w rozumieniu tak art. 1039 § 1 i 993 Kodeksu cywilnego można uznać bowiem także umowę dożywocia. Przepis art. 908 § 1 Kodeksu cywilnego wskazał, że umowa taka wymaga świadczenia obu stron, jednak świadczenia nabywcy (nieruchomości) nie zawsze można zakwalifikować jako świadczenia pod tytułem odpłatnym. Odpowiadając jednoznacznie na pytanie pani Magdaleny – z części ojca roszczenie o zachowek jest przedawnione. Z części mamy – byłby należny, o ile umowa była umową darowizny, a nie umową dożywocia.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2008 r., sygn. akt III CSK 359/07
3. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2012 r., sygn. akt I CSK 217/12
4. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 9 grudzień 2010 r., sygn. akt III CSK 39/10