Darowizna nieruchomości dokonana przed śmiercią

Dziedziczenie przez żonę i dzieci

Jak wynika z opisu sprawy, teściowie w czasie trwania małżeństwa nabyli nieruchomość na własność, czyli de facto każde z nich nabyło na własność po 1/2 udziału w nieruchomości. Po śmierci teścia w grę wchodzi dziedziczenie ustawowe, ponieważ zmarły nie pozostawił testamentu.

Pani mąż, jego matka i siostra dziedziczą po śmierci Pani teścia. Wynika to wprost z art. 931 Kodeksu Cywilnego (dalej – K.c.):

„§ 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

§ 2. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych”.  

Wobec powyższego Pani mąż dziedziczy 1/3 udziału w spadku po ojcu, a reszta spadku zostanie podzielona między jego siostrą a mamą w równych częściach, czyli każdy po 1/3.

W skład spadku po zmarłym wejdzie cały jego majątek osobisty (nabyty przed ślubem) + 1/2 udziału w majątku wspólnym małżeńskim (w tym i mieszkania). Żyjąca teściowa zachowuje należącą do niej drugą połowę mieszkania i może rozporządzić swoim majątkiem, jak tylko chce (może np. spisać testament lub dokonać darowizny na rzecz wnuczka lub innych osób). Nie ma możliwości prawnej, żeby zabronić teściowej dokonania tej czynności.

Rozporządzanie mieszkaniem po śmierci męża współwłaściciela 

Jeśli faktycznie teściowa przepisze w drodze umowy darowizny na rzecz wnuka swój udział w nieruchomości (a może przepisać jedynie 1/2 udziału, która należy wyłącznie do niej – teściowa nie może rozporządzać udziałem po zmarłym mężu, ponieważ nie zostało jeszcze przeprowadzone postępowanie spadkowe), to Pani mąż po śmierci teściowej będzie mógł domagać się od obdarowanego wnuka jedynie zachowku od poczynionej na jego rzecz darowizny lub spisanego testamentu.

Zgodnie z art. 991 K.c. „zstępnym (dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

Z powyższego wynika, iż jeżeli nie otrzyma Pani mąż należnego zachowku w drodze dziedziczenia po matce, w drodze zapisu lub darowizny, będzie on mógł o ten zachowek wystąpić w stosunku do wnuka jako osoby obdarowanej przez matkę (jeśli faktycznie teściowa przepisze w drodze darowizny na rzecz wnuka udział w mieszkaniu lub sporządzi testament, w którym powoła go do spadku, pomijając Pani męża).

Czy przy obliczaniu zachowku uwzględnia się darowizny uczynione przez spadkodawcę?

Według art. 993 K.c. „przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę”.

Zgodnie z art. 994 § 1 K.c. „przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku”.

Aby ustalić wysokość należnego zachowku, należy ustalić wartość aktywów spadku, które teściowa pozostawi po swojej śmierci. W tym celu należy zsumować wartość przedmiotów spadkowych pozostawionych przez zmarłą oraz odjąć od tej kwoty pasywa spadku (długi spadkowe). Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu teściowej.

Przykładowy sposób obliczenia zachowku:

Wartość spadku ustalona dla potrzeb obliczenia zachowku x (razy) udział danego spadkodawcy wynikający z dziedziczenia ustawowego x (razy) ułamek należnego zachowku - (minus) darowizny dla uprawnionego do zachowku = wartość zachowku.

Darowizna udziału w nieruchomości na rzecz wnuka a zachowek należny dzieciom

Hipotecznie załóżmy, że teściowa przepisze swój udział w nieruchomości na rzecz wnuka. Dla celów wyliczenia zachowku należy przyjąć sytuację tak, jak by nie została sporządzona darowizna lub testament na rzecz wnuka.

Wówczas spadek dziedziczyliby Pani maż w 1/2 udziału i jego siostra w 1/2 udziału. Zatem należny Pani mężowi zachowek będzie wynosił odpowiednio 1/3 (1/2 x 2/3) – jeśli Pani mąż w chwili śmierci mamy będzie trwale niezdolny do pracy, albo 1/4 (1/2 x 1/2) w pozostałych sytuacjach – od całej wartości spadku po spadkodawcy, czyli teściowej.

Zgodnie z powyższym w celu ustalenia wartości należnego zachowku przyjmuje się stan nieruchomości, w jakim znajdowała się w chwili darowizny, i do tego stanu stosuje się ceny aktualne na chwilę śmierci spadkodawcy (czyli ile będzie kosztować nieruchomość w chwili śmierci spadkodawcy w stanie, w jakim znajdowała się w chwili dokonania darowizny – nie dolicza się remontów ani dokonanych ulepszeń nieruchomości przez ten czas).

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Proszę zwrócić uwagę, że o zachowek można wystąpić w ciągu 5 lat od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) lub ogłoszenia testamentu.

Na dzień dzisiejszy ciężko udzielić konkretnej porady w Pani sprawie, ponieważ Pani teściowa żyje i jeszcze nie rozporządziła swoim majątkiem na rzecz wnuka. Może zaistnieć sytuacja, że teściowa spisze umowę dożywocia na rzecz wnuka. W takiej sytuacji sporządzenie umowy wyłącza możliwość Pani męża ubiegania się o zachowek. Jeśli teściowa spisze testament lub darowiznę na rzecz wnuka, to o zachowek Pani mąż będzie mógł ubiegać się dopiero po śmierci jego matki.