Darowizna nieruchomości od zadłużonego rodzica, czy to dobry pomysł

Darowizna na dzieci wobec dużego zadłużenia – skarga pauliańska

W mojej ocenie – w świetle przedstawionych okoliczności – zawarcie umowy darowizny może zostać uznane za działanie na szkodę wierzycieli Pana teścia. Wskazuje Pan, że teść reguluje co prawda swoje zobowiązania, ale jego zadłużenie jest porównywalne do wielkości nieruchomości, którą zamierza zbyć nieodpłatnie. Z uwagi na powyższe Pana żona, przyjmując darowiznę od swojego ojca, powinna liczyć się z tym, że jego wierzyciele wytoczą przeciwko niej i jej siostrom powództwo zwane skargą pauliańską.

Skarga pauliańska jest szczególnym środkiem indywidualnej ochrony wierzyciela przed nieuczciwym, a zatem niezasługującym na aprobatę i ochronę, zachowaniem dłużnika, który wyzbywa się lub uszczupla swój majątek po to, aby uniemożliwić wierzycielom skuteczną egzekucję. Instytucja ta znajduje swoje uregulowanie w tytule X księgi trzeciej ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1610 z późn. zm.) (dalej: „K.c.”) „Niewypłacalność dłużnika”. Już samo umiejscowienie skargi pauliańskiej w tej części Kodeksu cywilnego wskazuje, że znajduje ona zastosowanie w sytuacji, kiedy majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie długów. Została ona zdefiniowana jako obciążający osobę trzecią obowiązek „nieprzeszkadzania” w egzekucji prowadzonej przez wierzyciela do określonego przedmiotu majątkowego, który wyszedł z majątku dłużnika i wszedł do majątku osoby trzeciej albo też pozostał w majątku osoby trzeciej, mimo że powinien był przejść do majątku dłużnika. Zgodnie z art. 527 § 1 K.c.:

Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności (art. 527 § 2 k.c.).

W orzecznictwie utrwalony jest pogląd, że pokrzywdzenie wierzyciela następuje wówczas, gdy stan majątku dłużnika w następstwie dokonania kwestionowanej skargą pauliańską czynności prawnej ulega zmniejszeniu do tego stopnia, że powoduje niemożność, utrudnienie lub opóźnienie możliwości zaspokojenia wierzyciela pauliańskiego (wyroki SN z: 26 listopada 2021 r., I CSKP 157/21; 17 grudnia 2020 r., III CSK 163/18; 27 kwietnia 2018 r., IV CSK 200/17; 26 marca 2015 r., V CSK 320/04; 28 listopada 2001 r. IV CKN 525/00; 8 kwietnia 1998 r., III CKN 450/97). Chodzi więc zawsze o doprowadzenie majątku dłużnika do takiego stanu, który powoduje niemożność, utrudnienie lub odwleczenie zaspokojenia wierzyciela.

Korzyść majątkowa uzyskana bezpłatnie przez osobę bliską dłużnikowi

W myśl art. 527 § 3 K.c.: Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Z kolei przepis art. 528 K.c. stanowi, że jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową nieodpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Uregulowania te przewidują zatem ułatwienie w dochodzeniu ubezskutecznienia czynności dłużnika, polegające na złagodzeniu niektórych wymagań przewidzianych w art. 527 § 1 K.c.

Przepisy te znalazłyby zapewne zastosowanie w niniejszej sprawie. Córki są osobami bliskimi w rozumieniu ww. przepisu, przysporzenia będące następstwem darowizny należą z reguły do korzyści majątkowych uzyskanych bezpłatnie. Darowizna, a więc czynność prawna polegająca na nieodpłatnym rozporządzeniu majątkiem (uszczuplająca ten majątek), zawsze co najmniej ogranicza możliwość zaspokojenia wierzycieli. Oczywiste jest, że zmniejszony majątek dłużnika ograniczy lub w ogóle wyłączy zaspokojenie wierzycieli. W konsekwencji z perspektywy art. 527 § 2 K.c. darowizna co do zasady oceniona jako czynność dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli.

Czynność prawna dłużnika krzywdząca wierzyciela

Stosownie do art. 529 K.c.: Jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny. Natomiast zgodnie z art. 530 K.c. przepisy artykułów poprzedzających (tj. art. 527 – art. 529 K.c.) stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała.

W tym kontekście istotna staje się po stronie dłużnika świadomość albo zamiar pokrzywdzenia wierzycieli (art. 529 K.c.), a po stronie osoby trzeciej – wiedza o tej świadomości albo zamiarze (art. 527 § 1, art. 530 K.c.).

To, czy czynność prawna dłużnika krzywdzi wierzyciela, należy oceniać według stanu w chwili jej zaskarżenia (tj. w chwili, w której wierzyciel wystąpił ze skargą pauliańską) i wydania wyroku.

Odpowiadając na pytania co do odpowiedzialności obdarowanych wobec wierzycieli ojca wyjaśniam, że w przypadku dokonania darowizny przez ojca na rzecz córek wierzyciele teścia nie mogliby dochodzić zaspokojenia swoich wierzytelności z innych składników majątkowych niż ten, który był przedmiotem czynności prawnej dokonanej z ich pokrzywdzeniem, a która to czynność została uznana za bezskuteczną (w analizowanym przypadku byłby to udział w nieruchomości, który Pańska żona nabyłaby w drodze darowizny). Wierzyciele nie mogliby sięgnąć ani do majątku odrębnego żony, ani do Państwa majątku wspólnego. Z tego względu nie uważam za konieczne ustanawianie rozdzielności majątkowej i dokonywanie podziału Państwa majątku.

Przestępstwo celowego wyzbywania się majątku

Osoby zadłużone, które wobec grożącej im niewypłacalności lub upadłości udaremniają lub uszczuplają zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwają, ukrywają, zbywają, darowują, niszczą, rzeczywiście lub pozornie obciążają albo uszkadzają składniki swojego majątku, czym działają na szkodę wierzyciela, narażają się – niezależnie od odpowiedzialności cywilnej – na odpowiedzialność karną. Zgodnie z treścią art. 300 Kodeksu karnego (K.k.):

§ 1. Kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§ 2. Kto, w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwa znaki zajęcia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 3. Jeżeli czyn określony w § 1 wyrządził szkodę wielu wierzycielom, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

§ 4. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1 następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Sprawcą przestępstwa tzw. celowego wyzbywania się majątku może być każda osoba będąca dłużnikiem, tj. osoba, na której ciąży określone zobowiązanie. Powyższy przepis dotyczy zatem sytuacji, w której dłużnik nie dopuszcza do zaspokojenia swojego wierzyciela, dokonując odpowiednich czynności rozporządzających swoim majątkiem (Komentarz do Kodeksu karnego. Część szczególna pod red. Andrzeja Wąska, Wyd. C.H. Beck Warszawa 2004, tezy 46 i 47 do art. 300 K.k., str. 1131). Czyli na odpowiedzialność karną narażony jest zatem dłużnik.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny - Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553