Czy testament zastąpić umową dożywocia?

Rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci

W pierwszej kolejności wskazać należy, iż zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Przyjmując, że Pana bracia nie są osobami niezdolnymi do pracy, jak i małoletnimi, przysługuje im zachowek wysokości połowy wartości udziału spadkowego.

Spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. W przedmiotowej sytuacji osobą jedynie powołaną do spadku jest Pana syn.

Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Istotnym jest, iż testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela.

W mojej ocenie najkorzystniejszym z punktu widzenia Pana, jak i syna interesów jest odwołanie dotychczasowego testamentu. Zgodnie z art. 946 Kodeksu cywilnego odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.

Spisanie testamentu

W nowym testamencie Pana matka mogłaby pozostawić rozrządzenie prawem własności na Pana syna, lecz dodatkowym punktem byłoby wydziedziczenie pozostałych dwóch synów.

Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Zgodnie z art. 1009 K.c. przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Innymi słowy Pana mama zobowiązana jest do wskazania w testamencie na jedną z trzech okoliczności, o których mowa powyżej. Z treści Pana pytania wynika, iż Pana bracia nie zajmują się mamą wcale, a i kontakt jest sporadyczny. Mając na uwadze powyższe, zasadnym jest wskazanie na pkt 3, tj. uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Zgodnie z poglądem wyrażonym w tezie wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 stycznia 2011 r., sygn. akt I ACa 1021/10 „samo posłużenie się przez spadkodawcę sformułowaniem, że spadkobierca uporczywie nie dopełniał obowiązków rodzinnych bez wskazania rodzaju obowiązków, nie jest wystarczające”. W podobnym tonie wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 19 sierpnia 2005 r., sygn. akt VI ACa 302/2005, w którego uzasadnieniu wskazano, iż „zgodnie z treścią art. 1009 kc przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Nie musi ona zostać wyraźnie podana, ale treść testamentu powinna umożliwiać ustalenie tej przyczyny. Wydziedziczenie jest nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu, nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła.”

Jako przykład zaniedbywania więzi rodzinnych wskazać należy na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r., sygn. akt II CKN 1397/2000, w którym wskazano, iż „w pojęciu »zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych« mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych.”

Literatura przedmiotu wskazuje, iż „uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, co w zasadzie powinno istnieć w chwili dokonania wydziedziczenia, jest także jedną z jego przyczyn. Obowiązki rodzinne – to nie tylko obowiązki alimentacyjne, ale także np. opieka nad spadkodawcą, która jest niezbędna ze względu na stan zdrowia lub wiek”*.

Odwołanie dotychczasowego testamentu i sporządzenia nowego

Zatem rozwiązaniem dla Pana mamy oraz dla Pana i syna jest odwołanie dotychczasowego testamentu i sporządzenia nowego z ww. postanowieniem dotyczącym wydziedziczenia. W tym celu z ostrożności najlepszym rozwiązaniem jest udanie się do notariusza celem sporządzenia testamentu w formie notarialnej.

Drugim rozwiązaniem jest zawarcie umowy dożywocia, co pozwoli uniknąć zapłaty zachowku.

Stosownie do treści art. 908 § 1 k.c. jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. Przeniesienie własności nieruchomości na podstawie umowy o dożywocie następuje z jednoczesnym obciążeniem nieruchomości prawem dożywocia. Do takiego obciążenia stosuje się odpowiednio przepisy o prawach rzeczowych ograniczonych.

Umowa dożywocia

Podkreślenia wymaga fakt, iż umowa dożywocia nie jest przysporzeniem bezpłatnym, z którym mielibyśmy do czynienia przy darowiźnie. W takiej sytuacji Pan lub Pana syn zobowiązujecie się do podjęcia opieki nad babcią, dostarczania wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnienia jej odpowiedniej pomocy i pielęgnowania w chorobie oraz sprawienia jej własnym kosztem pogrzebu odpowiadającego zwyczajom miejscowym.

„Umowa dożywocia dotycząca konkretnej nieruchomości musi być zawarta, pod rygorem nieważności (ad solemnitatem), w formie aktu notarialnego, i to niezależnie od tego, czy – zgodnie z zamiarem i wolą stron – ma ona wywrzeć skutki wyłącznie w sferze stosunków zobowiązaniowych, czy też spowodować bezpośrednio przeniesienie własności nieruchomości (prawa użytkowania wieczystego), które to rozwiązanie jest powszechnie stosowane”².

Z treści Pana pytania wynika, iż wszystkie obowiązki, które spełnia Pan lub Pana syn dla Pana matki mieszczą się w granicach wyznaczonych przez art. 908 § 1 K.c. W chwili obecnej należałoby jednak udać się do notariusza celem odwołania spisanego testamentu i jednocześnie (tylko w innym akcie notarialnym) zawarcia umowy dożywocia. Zachowanie formy notarialnej w sytuacji odwołania testamentu jest podyktowane ewentualnymi roszczeniami Pana rodzeństwa, które mogą wyniknąć w przyszłość. W sytuacji zachowania formy notarialnej podważenie odwołania testamentu będzie w zasadzie niemożliwe. Tego samego dnia można jednocześnie zawrzeć umowę dożywocie, która z uwagi na fakt, iż mamy do czynienia z przysporzeniem płatnym nie będzie liczona przy ustaleniu zachowku.

Podsumowując, obecnie dla niekomplikowania sobie sytuacji prawnej testament winien być odwołany w części dotyczącej zapisania nieruchomości na Pana syna, celem następczego przeniesienia własności takiej nieruchomości w drodze dożywocia.

Zawarcie umowy dożywocia bez odwołania testamentu w całości lub w części rodzi niebezpieczeństwo na doliczenie nieruchomości do spadku, od którego będzie liczony zachowek.

Dla zawarcia umowy dożywocia nie ma żadnego znaczenia, czy Pana matka wymaga pełnej opieki, na którą wskazuje art. 908 § 1 K.c. Ustawodawca posługuje się bowiem stwierdzeniem „powinien on, w braku odmiennej umowy”. Powyższe wskazuje na możliwości zawarcia w umowie dożywocia innego zakresu opieki aniżeli wynikający z dalszej części tegoż przepisu, na który to zakres wskazano w uprzedniej odpowiedzi. Innymi słowy w umowie dożywocia możecie Państwo wskazać jako zakres „dożywotnią opiekę”.

-----------------------------------

¹ Skowrońska-Bocian Elżbieta, Najnowsze wydanie: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2007, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis (wydanie VIII) ss. 304

² Dmowski Stanisław, Sychowicz Marek, Ciepła Helena, Kołakowski Krzysztof, Wiśniewski Tadeusz, Żuławska Czesława, Gudowski Jacek, Bieniek Gerard, Najnowsze wydanie: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom II, Warszawa 2007 Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis (wydanie VIII) ss. 938