Czy poniesienie kosztów pogrzebu może obniżyć zachowek dla krewnych?

Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego (w skrócie K.c.) „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

Według § 2 art. 991 K.c., „jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Według art. 993 K.c. „przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę”.

Zgodnie z art. 994 § 1 K.c. „przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku”.

W zdecydowanej większości przypadków z zachowkiem mamy do czynienia przy dziedziczeniu testamentowym, to znaczy wówczas, gdy spadkodawca sporządził testament i powołał do dziedziczenia tylko jednego krewnego, odsuwając tych ostatnich od dziedziczenia w ogóle.

Mając powyższe na uwadze, stwierdzić należy, że dzieciom Pani zmarłego brata pozbawionych udziału w spadku po dziadku – wskutek pozostawienia przez niego niekorzystnego dla wnuków testamentu – przysługuje od Pani zachowek, zgodnie z cytowanym wyżej art. 991 § 1 K.c.

W pytaniu pisze Pani, że rodzice przekazali już na rzecz dzieci kwoty pieniężne w formie darowizn (przekazana książeczka mieszkaniowa z wkładem, oszczędności). Aby w sprawie miało to znaczenie, ważny jest fakt, czy te pieniędzy należały do majątku osobistego Pani mamy (ponieważ pisze Pani: „mama przekazała”, „opłaca”), czy do majątku wspólnego małżonków, bowiem będą miały znaczenie darowizny dokonane przez Pani ojca (lub z majątku wspólnego małżeńskiego), ponieważ to po Pani ojcu będzie toczyło się postępowanie o zachowek. Jeśli Pani mama np. przekazała w darowiźnie pieniądze w kwocie 1000 zł i pieniądze te pochodziły z majątku wspólnego małżonków, to uznaje się, że połowa z tych środków (500 zł) należała do Pani ojca, i ta suma będzie brana pod uwagę przy wyliczeniu zachowku. Dużo w sprawie będzie zależeć od tego, jakie kwoty zostały przekazane na rzecz wnuków i czy będzie Pani w stanie udowodnić, że poczynione darowizny pochodziły z majątku osobistego Pani ojca lub z majątku wspólnego Pani rodziców

Jak już napisałam Pani powyżej, ustawa określa darowizny, które nie podlegają doliczeniu. Są to drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte; chodzi o prezenty z okazji imienin, świąt; nie podlegają one doliczeniu niezależnie od tego, czy zostały dokonane na rzecz spadkobierców, czy też innych osób.

Jeśli Pani ojciec dawał wnukom np. kieszonkowe, to należy przyjąć, że dokonywanie tych darowizn było zwyczajowo przyjęte. Samo pojęcie drobnej darowizny należy rozpatrywać także w ujęciu do określonego stanu majątkowego darczyńcy, gdyż inna będzie wartość „drobnej darowizny” dla osoby bardzo majętnej ,a czym innym dla osoby o niskim statusie majątkowym.

Oceny, czy w konkretnej sytuacji nastąpiło nieodpłatne przysporzenie, dokonuje sąd rozpoznający sprawę o zachowek. Stosowne ustalenia oraz wnioski powinny znaleźć się w uzasadnieniu wydanego orzeczenia (por. orzeczenie SN z 17 czerwca 1953 r., LexPolonica nr 366855, OSN 1954, nr III, poz. 60).

Podstawę ustalenia sumy stanowiącej zachowek stanowi tzw. substrat zachowku. Substrat zachowku to wartość stanu czynnego spadku wraz z wartością darowizn podlegających doliczeniu, które poczynił spadkodawca za życia.

Wartość spadku ustala się według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku, również wartość darowizny – co wynika wprost z art. 995 K.c.

Aby ustalić wysokość należnego dzieciom Pani brata zachowku, należy ustalić wartość aktywów spadku pozostawionego przez Pani ojca. W tym celu należy zsumować wartość przedmiotów spadkowych pozostawionych przez zmarłego oraz odjąć od tej kwoty pasywa spadku (długi spadkowe). Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy.

Przykładowy sposób obliczenia zachowku: wartość spadku ustalona dla potrzeb obliczenia zachowku x (razy) udział danego spadkodawcy wynikający z dziedziczenia ustawowego x (razy) ułamek należnego zachowku - (minus) darowizny dla uprawnionego do zachowku = wartość zachowku.

Dla celów wyliczenia zachowku należy przyjąć sytuację taką, jaka byłaby, gdyby nie został sporządzony testament.

Wówczas spadek dziedziczyliby: Pani w 1/3 udziału, Pani mama w 1/3 oraz brat również w 1/3. Wobec tego, że Pani brat zmarł wcześniej niż Pani ojciec, część przypadająca bratu przypada jego dzieciom, czyli dla każdego dziecka po 1/6 udziału w spadku. Zatem należny zachowek dla dzieci Pani brata będzie wynosił odpowiednio 1/9 (1/6 x 2/3) – jeśli dziecko w chwili śmierci Pani ojca było trwale niezdolne do pracy lub nieletnie, albo 1/12 (1/6 x 1/2) w pozostałych sytuacjach – od całej wartości spadku.

I tu od razu moje zastrzeżenie – pisze Pani w pytaniu: „moja mama zrzekła się z prawa do spadku w całości”. Nie napisała Pani jednak, czy chodzi o to, że Pani mama oficjalnie zrzekła się dziedziczenia po swoim mężu, jeszcze za jego życia w formie umowy sporządzonej przed notariuszem, czy chodzi po prostu o to, że Pani mama już po śmierci męża nie chciała po prostu nic ze spadku. Są to dwie zupełnie różne kwestie. Powyższe moje wyliczenie zachowku jest aktualne dla sytuacji, gdy Pani mama po śmierci męża zdecydowała, że nie chce ze spadku po nim nic dla siebie. Jeżeli jednak Pani mama dokonała zrzeczenia się dzierżenia w formie umowy notarialnej, tak jak napisałam powyżej, wówczas nie będzie ona brana pod uwagę przy wyliczaniu zachowku, a wtedy zachowek dla dzieci Pani zmarłego brata będzie wynosił odpowiednio: 1/6 – jeśli dziecko w chwili śmierci Pani ojca było trwale niezdolne do pracy lub nieletnie, albo 1/8 w pozostałych sytuacjach – od całej wartości spadku. Tak więc w tej sytuacji należny zachowek uległby zwiększeniu.

Jeśli nie będzie Pani w stanie porozumieć się z osobami uprawnionymi do zachowku co do jego wysokości, to spór między Państwem rozstrzygnie sąd. Strona przegrywająca sprawę ponosi koszty procesu (5% od kwoty żądanego zachowku + inne koszty procesu), w tym i wynagrodzenie rzeczoznawcy (jeśli taki będzie potrzebny do wyceny spadku po zmarłym).

Dlatego najlepszym rozwiązaniem byłoby porozumienie z uprawnionymi do zachowku, aby w przyszłości nie narażać się na dodatkowe koszty związane ze sprawą w sądzie.