Czy partnerka ojca dziedziczy po nim (spadek w Niemczech)?

Ustalenie właściwego prawa dla dziedziczenia

Najpierw trzeba powiedzieć o tym, jakie prawo znajdzie w tym przypadku zastosowanie. Otóż z przedstawionego stanu faktycznego wynika, że spadkodawca – ojciec – był wdowcem, pozostawał natomiast w nieformalnym związku z kobietą. Jak rozumiem, majątek spadkowy również znajduje się w Niemczech. Oznacza to, iż musimy odwołać się do reguł niemieckiego Internationales Erbrecht , tj. reguł kolizyjnych (określających jakie prawo jest właściwe). Otóż problem ten jest regulowany w art. 25 i 26 EGBGB (przepisów wprowadzających niemiecki Kodeks cywilny – Einfuhrungsgesetzes zum Burgerlichen Gesetzbuche, BGB1 1994, I S. 2494). Co do zasady, prawem właściwym dla dziedziczenia jest prawo tego państwa, którego zmarły był obywatelem w chwili śmierci. Będzie to więc prawo niemieckie, konkretnie – Kodeks cywilny (Burgerliches Gesetzbuch, § 1922 i następne).

Prawo niemieckie przewiduje trzy sposoby regulacji dziedziczenia:

1. dziedziczenie ustawowe (gesetzlichen Erbfolge);
2. dziedziczenie testamentowe – zgodnie z § 1937 spadkodawca może rozrządzić swoim spadkiem przez jednostronne oświadczenie (testament, ostatnia wola) – Der Erblasser kann durch einseitige Verfügung von Todes wegen (Testament, letztwillige Verfügung den Erben bestimmen);
3. umowa spadkowa (Erbvertrag) – § 1941.

Dziedziczenie ustawowe

Jeśli jednak ani testament, ani umowa spadkowa nie wchodzi w grę, to w takim wypadku stosujemy przepisy BGB o dziedziczeniu ustawowym, które nie przewidują możliwości dziedziczenia przez osoby niebędące krewnymi spadkodawcy (oprócz dzieci przysposobionych oraz landu lub Skarbu Państwa).

Prawo niemieckie przyjęło bowiem zasadę dziedziczenia przez krewnych (Verwandten) spadkodawcy, ponadto do tego kręgu dodano osoby przysposobione (adoptowane – adoptierte Personen, do 1 stycznia 1977 r.). Krewni są zaszeregowani w tzw. klasach (porządkach lub parantelach – Ordnung):

1. Pierwszy Ordnung obejmuje zstępnych spadkodawcy (Abkommlinge des Erbalssers – § 1924 Abs. 1) – tj. dzieci (Kindern), wnuki (Enkel), prawnuki (Urenkel) itd. Obejmuje także dzieci pozamałżeńskie (nichtehelichen Kindern).
2. Drugi Ordnung obejmuje rodziców spadkodawcy i zstępnych tych rodziców (Vater, Mutter, Bruder, Schwester, Neffe, Nichte, Grossneffe, Grossnichte usw. – § 1925).
3. Trzeci Ordnung obejmuje dziadków spadkodawcy oraz ich zstępnych (Grossvater, Grossmutter, Onkel, Tante, Cousin, Cousine) – § 1926.
4. Czwarty Ordnung obejmuje pradziadków spadkodawcy (Urgrosseltern der Erblassers) i ich zstępnych (Grossonek – brat dziadka/babci, Grosstante – siostra dziadka/babci) – § 1928.
5. Piąty Ordnung obejmuje kolejne kręgi dziedziców obejmujące kolejnych wstępnych spadkodawcy i ich zstępnych (§ 1929).

Te reguły są wbrew pozorom bardzo proste – zasada jest taka, iż zawsze krewni danego Ordnungu wyłączają krewnych z kolejnego Ordnungu (§ 1930 BGB – ist ein Verwandter nich zur Erbfolge beru fen, wenn ein Verwandter der vohergehendend Ordnung vorhanden). Przykladowo – jeśli jest dziecko (1 Ordnung) i rodzice (2 Ordnung) spadkodawcy, to dziecko wyłączy rodziców i tylko ono będzie dziedziczyć.

Zasada reprezentacji

Druga zasada to zasada reprezentacji (Reprästantionsprinzip). Oznacza ona, że jeśli np. spadkodawca pozostawił dwoje synów (syn A i syn B), a syn A pozostawił dwoje swoich synów (wnuków – C i B), to jeśli A nie żyje w momencie śmierci spadkodawcy, to w jego miejsce wstępuje jego reprezentanci (jego dzieci), które dziedziczą jego część. Dzieci A i B dziedziczą w częściach równych (po 1/2), a ponieważ A zmarł, to jego część (1/2) dziedziczą jego dzieci (C i D) w częściach równych (zu gleichen Tellen) – § 1924 Abs. 3 i 4 – Die Erben, die über denselben Verwandten mit dem Erblasser verwandt sing, bilden jeweils einen Stamm. Jedes Kind des Erblasser eröffnet einen neuen Stamm – § 1924 Abs. 3. Jeder Stamm erbt zu gleichen Teil – § 1924 Abs. 4 – tzw. zasada dziedziczenia według szczepów Stammenprinzip).

W innych sytuacjach dziedziczenie wygląda w ten sposób, iż jeśli brak jest krewnych z danego Ordnungu, zawsze przechodzimy do kolejnego Ordnungu o stopień wyżej. Jeśli więc spadkodawca nie pozostawił zstępnych, to patrzymy, czy żyją rodzice. Jeśli rodzice żyją, to dziedziczą oni. Jeśli jedno z nich nie żyje, to jego część dziedziczą jego zstępni. Jeśli oboje nie żyją, to ich części dziedziczą ich dzieci i ich kolejni zstępni itd. (§ 1925-1928). Jeśli zstępnych brak – przechodzimy do kolejnego Ordnungu (w pewnym uproszczeniu).

Prawo niemieckie przewiduje również dziedziczenie przez małżonka (§ 1931 BGB – Behegattenerbrecht), oczywiście tylko w sytuacji, gdy spadkodawca pozostawał w związku małżeńskim z tym małżonkiem w chwili śmierci. Rozwiedziony małżonek nie dziedziczy po spadkodawcy.

Prawo niemieckie a dziedziczenie

Należy też wskazać, że prawo niemieckie każe stosować przepisy o dziedziczeniu przez małżonka do dziedziczenia przez partnera życiowego (Lebenspartner) – die Vorschriften über den Ehegatten gelten entsprechend für den Lebesnpartner einer gleichgeschlchtlichen Lebenspartnerschaft. Chodzi tutaj jednak tylko o związki osób tej samej płci przewidziane przez ustawę z 2001 r. o partnerstwie zarejestrowanym (eingetragene Lebenspartnerschafti), natomiast nie chodzi o niesformalizowane związki osób tej samej płci.

Wniosek – w Pańskiej sytuacji, jeśli spadkodawca pozostawił tylko dwoje dzieci (Pana i siostrę), a brak jest testamentu i umowy spadkowej, to dziedziczą Państwo całość spadku w częściach równych. Konkubina ojca nie ma do spadku żadnych praw, nie ma także prawa do zachowku (der Pflichtteil – czyli części majątku spadkodawcy), ponieważ prawo do zachowku przysługuje tylko osobom, które same byłyby lub są spadkobiercami.

Nawet gdyby jednak spadkodawca nie pozostawił żadnych spadkobierców, to i tak konkubinie nie przysługiwałoby prawo dziedziczenia po nim. W wypadku bowiem, gdy spadkodawca w chwili śmierci nie pozostawił krewnych, małżonka lub partnera życiowego, spadek po nim dziedziczy land, do którego przynależał spadkodawca w chwili śmierci, jeśli przynależał do więcej niż jednego landu – każdy z tych landów w częściach równych, a jeśli obywatel niemiecki nie należał do żadnego z landów – Skarb Rzeczy (Reichsfiskus) jako spadkobierca ustawowy (§ 1936).

Natomiast należałoby się zastanowić nad możliwością potraktowania związku ojca z konkubiną jako związku nieformalnego i rozliczenia go. W takim przypadku przyjmuje się, że skoro para mieszkała ze sobą przez określony czas i prowadziła gospodarstwo domowe, to istniała między partnerami więź majątkowa (np. wspólne inwestycje, wspólne przedsięwzięcia czy nakłady). Jeśli ojciec z konkubiną razem prowadzili np. gospodarstwo rolne czy przedsiębiorstwo, to mogło ono przynosić określone pożytki. Nie wiemy też, czy składniki majątkowe należały do Pańskiego ojca, czy do konkubiny, czy też np. były kupowane na współwłasność. Jeśli np. konkubina przyczyniała się do rozwoju i zwiększania majątku męża i udział ten był większy od korzyści, które otrzymywała, to nadwyżka może stanowić dług ojca (w tym wypadku dług spadkowy) wobec konkubiny. Piszę o tym dlatego, że konkubenci (konkubiny) zmarłych, nie mając żadnych praw do spadku po nim, zawsze używają argumentu, iż przyczyniali się do powstania majątku partnera, a nie otrzymali nic w zamian i nie mają prawa otrzymać nic ze spadku. Aby jednak rozstrzygnąć to zagadnienie, należałoby znać szczegóły relacji majątkowych pomiędzy Pańskim ojcem a jego konkubiną.

Oczywiście należy złożyć stosowny wniosek o stwierdzenie nabycia spadku; właściwy będzie sąd niemiecki ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.