Czy możliwość odwołania darowizny się przedawnia?

Zacznijmy od przytoczenia przepisów Kodeksu cywilnego (K.c.) regulujących przedstawioną przez Panią wątpliwość co do możliwości odwołania wykonanej darowizny.

„Art. 898 § 1. Darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.

§ 2. Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.

Art. 899 § 1. Darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

§ 2. Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

§ 3. Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.

Art. 900. Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie.”

Z powyższych przepisów wynika, że odwołanie darowizny jest możliwe z powodu rażącej niewdzięczności wobec darczyńcy. Przejawem „rażącej niewdzięczności” w rozumieniu przepisu jest takie zachowanie obdarowanego, które było skierowane przeciwko darczyńcy świadomie i w nieprzyjaznym zamiarze (wyrok SA w Lublinie z 29.01.2013 r., I ACa 697/12, Legalis). Krzywdy wyrządzone w sposób niezamierzony popełnione w uniesieniu, rozdrażnieniu spowodowanym zachowaniem się darczyńcy nie są rażącą niewdzięcznością (postanowienie SN z 29.09.1969, III CZP 63/69, Legalis, wyrok SA w Krakowie z 20.12.2012 r., I ACa 1234/12).

W rozstrzyganiu, czy doszło do rażącej niewdzięczności, trzeba zbadać motywy działania obdarowanego (czy nie było ono prowokowane przez darczyńcę, np. wyrok SN z 30.0.1997 r., I CKN 170/97) oraz źródło konfliktu stron (SN z 9.10.2014 r. I CSK 556/13).

Działania będące w ramach zwykłych konfliktów rodzinnych w określonym środowisku nie są rażącą niewdzięcznością (np. wyrok SA w Szczecinie z 17.10.2012 r.).

W przedstawionym wypadku w istocie rażąca niewdzięczność zachodzi bardziej wobec córki darczyńców, nie zaś ich samych. Niemniej jednak aktualnie przyjmuje się, że odwołanie darowizny uzasadnia niewdzięczność nie tylko wobec darczyńcy, ale także wobec jego bliskich (wyrok SN z dnia 6 sierpnia 2014 r. I CSK 592/13). Podobne wyroki zapadały zazwyczaj w podobnym stanie faktycznym – teściowie przepisywali nieruchomości swojemu dziecku i jego małżonkowi, gdy tymczasem następnie małżonek nagannie zachowywał się wobec tego dziecka (np. znęcanie się nad rodziną, zdrada, alkoholizm) – sąd uznawał w takim wypadku, że odwołanie darowizny ma swoje podstawy (poniżej cytuję wspomniane wyroki).

„Dla skutecznego odwołania darowizny zachowanie się obdarowanego musi być skierowane przeciwko osobie darczyńcy. Dopuszcza się wyjątkowo możliwość odwołania darowizny w sytuacji, kiedy karygodne zachowanie się obdarowanego bezpośrednio skierowane jest przeciwko osobie bliskiej darczyńcy, dotykając jej samej tylko w sposób pośredni. Podkreśla się jednak, że ten związek bliskości powinien być jednoznacznie za taki odbierany przez otoczenie darczyńcy. Ponadto zaś zachowanie się obdarowanego w stosunku do tej osoby bliskiej musi być szczególnie naganne, tak aby usprawiedliwiało ocenę, iż dotykając pośrednio darczyńcy, można je było zakwalifikować jednocześnie jako rażąco niewdzięczne w stosunku do niego” (wyrok SN z 7 kwietnia 1998 r. II CKN 688/97).

„Literalna wykładnia art. 898 § 1 KC prowadzi do wniosku, że rażąca niewdzięczność ze strony obdarowanego powinna być skierowana wobec darczyńcy, a nie innej osoby. Taka wykładnia tego przepisu prowadzi jednak do zbytniego zawężenia możliwości odwołania darowizny, gdy zachowanie obdarowanego wprawdzie wprost skierowane jest na inną osobę, ale konsekwencje tego zachowania, ze względu na cel darowizny i bliskie relacje, jakie wiążą darczyńcę z osobą, która bezpośrednio dotknięta jest rażąco niewdzięcznym zachowaniem obdarowanego, dotykają wyraźnie darczyńcę. Oceny rażącej niewdzięczności, która uzasadnia odwołanie darowizny, należy dokonywać ad casum, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności, które legły u podstaw darowizny oraz uwzględniając to, że krzywda darczyńcy może także polegać na cierpieniach związanych z sytuacją, w jakiej na skutek nagannego zachowania obdarowanego znaleźli się jego bliscy” (wyrok SN z 27 czerwca 2014 r. I CSK 493/13).

Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego (art. 899 § 3 K.c.). Przyjmuje się jednak, że jeśli zachowanie nacechowane rażącą niewdzięcznością trwa, termin roczny liczy się dopiero od jego ustania. Jeśli występuje wiele wypadków nagannego zachowania obdarowanego, każdy z osobna podlega rocznemu terminowi (por. wyrok SA w Łodzi z 30.08.2012 r., I ACa 519/12).

W Państwa wypadków karygodne zachowanie ojca trwa nadal, stąd wciąż aktualny jest roczny termin, w którym Pani dziadkowie mogą odwołać darowiznę. W tym celu należy złożyć ojcu oświadczenie o odwołaniu darowizny z podaniem przyczyny i wezwać ojca do stawienia się u notariusza na konkretny termin w celu przeniesienia własności przedmiotu darowizny. W przypadku niestawienia się na taki termin (notariusz powinien sporządzić protokół niestawiennictwa), dziadkowie mogą wnieść powództwo do sądu o zwrot przedmiotu darowizny.

Nadmienię, że przed sądem to na dziadkach spoczywałby ciężar dowodu udowodnienia zaistnienia rażącej niewdzięczności (por. art. 6 K.c.).