Darowizna a opieka nad rodzicami

Ojciec pani Anny zmarł przed 8 laty. Rodzina przeprowadziła postępowanie spadkowe i troje spadkobierców (dzieci zmarłego: pani Anna i jej młodszy brat, oraz wdowa, ich mama) postanowiło swoje udziały w spadku przekazać jako darowiznę starszemu bratu. On od zawsze mieszkał z rodzicami (czyli ze zmarłym tatą i żyjącą do dzisiaj 80-letnią mamą) i zobowiązał się opiekować mamą za tę darowiznę. W ten sposób brat stał się właścicielem całej nieruchomości. Akt notarialny zawierał umowę darowizny wraz z ustanowieniem służebność mieszkania dla mamy. Niedawno zmarł brat, pozostawiając wdowę i córkę, ale od kilku tygodni żadna z nich nie zajmuje się starszą panią. Pani Anna w miarę możliwości jeździ do matki pomóc, ale to trudne, bo sama opiekuję się niepełnosprawnym mężem. Starsza pani jest niedołężna i potrzebuje pomocy. W tej trudnej sytuacji pani Anna pyta, kto w świetle prawa powinien teraz opiekować się mamą. Czy są do tego zobowiązane żona zmarłego i córka, bo razem mieszkają i są spadkobierczyniami zmarłego brata?

Darowizna jako umowa zobowiązaniowa

Darowizna, jako umowa zobowiązaniowa, regulowana jest w art. 888-902 K.c. Umowa ta dotyczy tylko i wyłącznie darczyńcy oraz obdarowanego. Ewentualne roszczenia darczyńcy do obdarowanego przechodzą na spadkobierców dopiero po jego śmierci. Zgodnie z art. 893 K.c. darczyńca może włożyć na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie). Jednak w sytuacji opisanej przez panią Annę takie polecenie nie miało miejsca.

Art. 896 K.c. stanowi, że darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.

Obowiązki alimentacyjne nie są dziedziczne, jest to ściśle stosunek osobisty między konkretnymi osobami, który wygasa z chwilą śmierci jednej ze stron.

Umowa darowizny ze służebnością mieszkania na rzecz darczyńcy

Poprzez umowę darowizny właściciel rzeczy (w naszym przypadku nieruchomości) przenosi (obdarowuje) własność na inną osobę. Ta musi darowiznę przyjąć – w przypadku nieruchomości oświadczenie o przyjęciu zarówno jak oświadczenie o darowaniu – musi mieć formę aktu. Oba oświadczenia mogą znaleźć się w jednym akcie (i zazwyczaj ma to miejsce). Jest to umowa nieodpłatna.

Skutkiem umowy jest przeniesienie własności na rzecz obdarowanego bez obowiązku świadczenia wzajemnego na rzecz darczyńcy. Niedostatek darczyńcy może jednak spowodować powstanie obowiązku alimentacyjnego po stronie obdarowanego.

Jakkolwiek nie stanowi to części umowy darowizny, często obdarowany ustanawia na rzecz darczyńcy służebność osobistą mieszkania. Służebność taka jest dożywotnia i pozwala na korzystanie z darowanego mieszkania (domu).

Udzielenie darowizny może spowodować po śmierci darczyńcy powstanie roszczenia o zachowek po stronie jego spadkobierców ustawowych. Dotyczy to zwłaszcza darowizn nieruchomości z uwagi na to, że często stanowią znaczący element majątku spadkodawcy.

Przeniesienie własności nieruchomości w zamian za dożywotnią opiekę

Bardzo możliwe jest jednak, że przedstawiony stan faktyczny w większym stopniu odpowiada umowie dożywocia niż umowie darowizny.

Dożywocie polega na przekazaniu własności lokalu (lub budynku) mieszkalnego w zamian za prawo do dożywotniego w nim mieszkania i do opieki świadczonej przez nowego właściciela nieruchomości. Jest to umowa odpłatna.

W skutek zawarcia umowy dożywocia dochodzi do przeniesienia własności w zamian za ustanowienie prawa do dożywotniej opieki. Dożywotnik korzysta z takich przywilejów jak:

• prawo do mieszkania,
• swobodny dostęp do mediów,
• prawo opieki,
• prawo do zapewnienia jedzenia, ciepła i ubrań.

Dożywotnik staje się domownikiem zobowiązanego – można napisać, że jest obowiązany wobec niego do takiej opieki jak w stosunku do własnych dzieci. Dożywocie jest prawem obciążającym nieruchomość – ujawnianym w księdze wieczystej. Przysługuje dożywotnio (stąd nazwa) poprzedniemu właścicielowi lub osobie przez niego wskazanej. Dożywocie jest umową wzajemną, przez przepisy podatkowe traktowaną jak sprzedaż.

Umowa dożywocia a zachowek

Jeśli własność nieruchomości zostanie przekazana w drodze dożywocia – przeciwnie niż w przypadku darowizny – nigdy nie spowoduje możliwości dochodzenia roszczeń z zachowku. Kodeks cywilny w części poświęconej spadkom nie pozwala na to w przypadku innym niż darowizna. Dożywocie natomiast darowizną nie jest.

W myśl artykułu 908 § 1 K.c.: jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. Prawo dożywocia jest więc prawem majątkowym o charakterze ściśle osobistym. Zgodnie z ugruntowanym poglądem w doktrynie, powiązanie niektórych stosunków cywilnoprawnych z osobistymi interesami, potrzebami, przymiotami jednostki czy oparcie tych stosunków na zaufaniu, powoduje z zasady ich wygaśnięcie z chwilą śmierci podmiotu uprawnionego czy zobowiązanego. Do takich stosunków należy zaliczyć dożywocie, stąd też prawa dożywotnika wygasają wraz z jego śmiercią, a więc nie wchodzą w skład spadku po zmarłym dożywotniku. Artykuł 922 § 2 Kodeksu cywilnego precyzuje: nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Na potwierdzenie powyższego należy przytoczyć postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 1968 r. (II CZ 67/68): „Uprawnienia dożywotnika lub każdego z dożywotników są uprawnieniami ściśle osobistymi, określone więc tymi uprawnieniami roszczenia przysługują tylko dożywotnikowi. Prawa dożywotnika są niezbywalne (art. 912 K.c.) i wygasają wraz z jego śmiercią.”

Przeniesienie własności nieruchomości z jednoczesnym obciążeniem jej prawem dożywocia

Przeniesienie własności nieruchomości następuje z jednoczesnym obciążeniem nieruchomości prawem dożywocia, a nabywca wstępuje ex lege w prawa i obowiązki zbywcy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 1968 r., II CR 236/68). Nieruchomość ta, już od chwili przeniesienia jej własności na zobowiązanego z tytułu prawa dożywocia, należałaby do spadku po zobowiązanym, a nie po dożywotniku, choćby zobowiązany zmarł przed dożywotnikiem. Jeśli więc własność nieruchomości zostanie przekazana w drodze dożywocia, przeciwnie niż w przypadku darowizny, nie spowoduje możliwości dochodzenia roszczeń z zachowku. Kodeks cywilny w części poświęconej spadkom nie pozwala na to w przypadku innym niż darowizna. W myśl art. 993 K.c.: przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Źródła:
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy - Dz.U. 1964 nr 9 poz. 59
3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 1968 r., II CR 236/68
4. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 1968 r. (II CZ 67/68