Czy wydziedziczony może starać się o zachowek?

Czy spadkobiercy pominiętemu w testamencie należy się zachowek?

Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego spadkobiercom pominiętym w testamencie należy się zachowek w wysokości 1/2 tego, co by im przypadło w razie dziedziczenia ustawowego, którego reguły obowiązują automatycznie, gdy spadkodawca nie zostawił testamentu. Jeśli jednak spadkobierca jest małoletni albo niezdolny do pracy, należy mu się zachowek w wysokości 2/3 schedy spadkowej.

Pan jako wydziedziczony nie jest uprawniony do zachowku, natomiast Pana syn, jeżeli nie został tak jak Pan wydziedziczony w testamencie, jak najbardziej takie prawo posiada. Zstępni (dzieci, wnuki) wydziedziczonego są bowiem uprawnieni do zachowku, chociażby wydziedziczony przeżył spadkodawcę (art. 1011 Kodeksu cywilnego). Udział spadkowy, który przypadłby wydziedziczonemu przez spadkodawcę, przypada zstępnym wydziedziczonego (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 28.05.1971 r., sygn. akt III CZP 5/71, RPEiS 1972, nr 1, s. 350).

Czy zstępni wydziedziczonego mogą dochodzić zachowku?

Jak wynika z powyższego, to nie Pan, ale Pana syn może dochodzić zachowku w wysokości 1/2 albo 2/3 (gdy jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni) tego, co dziedziczyłby Pan, jeżeli nie byłby Pan wydziedziczony.

Jeżeli po śmierci Pana mamy jedynymi spadkobiercami ustawowymi są jej dzieci (Pan i siostra), to gdyby nie testament na rzecz siostry, dziedziczyłby Pan spadek w wysokości 1/2 udziału. Zachowek dla Pana syna z uwagi na fakt wydziedziczenia Pana w testamencie wynosi zatem 1/4 (1/2 z 1/2) lub 1/3 (2/3 z 1/2), gdyby na dzień śmierci Pana mamy Pana syn był nieletni lub niezdolny do pracy.

Zasadą jest, że obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania. Dzięki temu istnieje możliwość uwzględnienia realnej wartości spadku. Takie stanowisko potwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26.03.1985 r. (sygn. akt III CZP 75/84).

Obliczenie zachowku

Jeśli chodzi o obliczenie zachowku, to najpierw należy obliczyć wartość całego spadku po zmarłej, a następnie udział spadkowy, jaki by przypadł uprawnionemu do dziedziczenia. Na podstawie tych informacji można określić wysokość zachowku.

Najpierw trzeba zatem dodać wartości wszystkich rzeczy i praw majątkowych należących do spadku. Do tej wartości spadku trzeba doliczyć wartość darowizn uczynionych przez spadkodawcę – dolicza się nie tylko darowizny dokonane na rzecz osób uprawnionych do zachowku, ale również darowizny na rzecz innych osób, np. spadkobierców. Jak z tego wynika wartość darowanej Pana siostrze nieruchomości przez Pana mamę będzie zaliczana do spadku przy obliczaniu wysokości zachowku. Do spadku nie dolicza się wartości drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, np. prezentów urodzinowych. Nie dolicza się także wartości darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięcioma laty, licząc wstecz od chwili otwarcia spadku, ale tylko wtedy, gdy obdarowany nie jest spadkobiercą albo uprawnionym do zachowku. Natomiast darowizny dokonane na rzecz spadkobierców bądź osób uprawnionych do zachowku zawsze dolicza się do spadku, niezależnie od tego, kiedy ich dokonano. Stwierdzono to w wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 01.06.2004 r. (sygn. akt I ACa 285/04), w którym sąd uznał, że „na poczet zachowku nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty na rzecz osób nie będących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 K.c.)”. Przeciwnie należy przyjąć, iż podlegają zaliczeniu darowizny uczynione na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku bez względu na datę ich dokonania.

Taka interpretacja przepisu akceptowana jest też przez naukę prawa (Komentarz do art. 994 Kodeksu cywilnego, w: A. Kidyba (red.), E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz, Tom IV, Spadki, LEX, 2008).

Jeżeli zatem w skład spadku po śmierci Pana mamy nie weszło nic wartościowego to wartość należnego Pana synowi zachowku będzie liczona od wartości darowizny nieruchomości poczynionej na rzecz Pana siostry. Tak więc Pana synowi będzie się należał zachowek w wysokości 1/4 lub 1/3 (jeżeli na dzień śmierci Pana mamy Pana syn był nieletni lub niezdolny do pracy) od wartości darowanej Pana siostrze nieruchomości.

Aby wystąpić o zachowek musi być najpierw ogłoszony i otwarty testament i przeprowadzona sprawa spadkowa. Następnie należy pisemnie wezwać Pana siostrę do zapłaty zachowku. Jeżeli siostra odmówi, wówczas kieruje się sprawę do sądu. Dochodzić swoich praw do zachowku można w ciągu 5 lat od ogłoszenia i otwarcia testamentu. Po tym czasie roszczenie ulega przedawnieniu.