Czy rodzina ma prawo cofnąć darowiznę?

Darowizna od dziadków

Zgodnie z przedstawionym aktem notarialnym z 2017 r. dziadek darował Pani udział wynoszący 3/16 nieruchomości gruntowej w miejscowości X. Wskazano, że darowizna zostaje dokonana ze zwolnieniem z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową, a udział wchodzi w skład jego majątku osobistego. W maju 2021 r. aktem notarialnym, który Pani przedstawiła, babcia darowała Pani 100 tys. zł, w akcie również znalazł się zapis o zwolnieniu darowizny z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową.

W październiku 2011 r. aktem notarialnym babcia darowała Pani udział wynoszący 1/8 część nieruchomości, która stanowi działkę gruntową w mieście Y. Udział ten stanowił osobisty majątek babci z uwagi na podstawę jego nabycia. W 2022 r. przeprowadzono postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po dziadku – babcia nabyła udział wynoszący 1/3 spadku, ciotka i zapewne Pani tata – po 1/3. Jednocześnie sąd orzekł o przeprowadzeniu spisu inwentarza.

Otrzymanie pisma od komornika

Do spisu inwentarza przystąpił komornik. Wysłał on do Pani pismo, zwracając się o udzielenie informacji, czy dziadek zostawił zadłużenie, środki na lokacie lub rachunkach bankowych, inne wierzytelności. Z pouczenia wynika, że brak jest obowiązku udzielenia odpowiedzi na to pismo, a jedyną konsekwencją będzie pominięcie Pani roszczeń w dalszych ustaleniach – tj. gdyby Pani wobec dziadka miała jeszcze jakąś wierzytelność (tj. dziadek miałby u Pani dług, zostałby on pominięty przy sporządzeniu spisu inwentarza obejmującego majątek i długi spadkowe). W stanie rzeczy, jaki Pani opisuje, nie widzę potrzeby odpowiadania na pismo, gdyż jak rozumiem, nie ma Pani żadnych roszczeń wchodzących w skład spadku (tj. dziadek ani jego następcy prawni z tytułu spadku nie pozostawali Pani dłużnikiem).

Prawo do darowizny

Co do darowizn nieruchomości – nie widzę podstaw do ich zwrotu. Były to darowizny z majątku osobistego babci i dziadka, własność została skutecznie na Panią przeniesiona. Inną kwestią pozostaje możliwość żądania zachowku z powodu darowania Pani przez dziadka udziału w nieruchomości. Zgodnie z art. 991 § 1 i § 2 Kodeksu cywilnego (w skrócie K.c.) „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Roszczenie o zachowek można jednak kierować nie tylko do spadkobierców ustawowych, ale także do osób obdarowanych. Zgodnie z art. 1000 § 1 i § 3 K.c.:

„§ 1. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

[…]

§ 3. Obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny”.

Nadmieniam, że według art. 1001 K.c. „spośród kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później”. Dodam, że zwolnienie z zaliczenia na schedę spadkową nie ma znaczenia przy ustalaniu zachowku.

Darowizna pieniężna a wspólny majątek dziadków

Co do darowanej przez babcię kwoty – w chwili śmierci dziadka majątek wspólny dziadka i babci uległ podziałowi na dwie części. Połowa środków zgromadzonych na wspólnych (ale i oddzielnych) rachunkach, o ile pochodziły one z majątku wspólnego, stała się własnością babci, a połowa weszła w skład spadku. Babcia zatem mogła zadysponować tylko połową środków. Nie wiem, jaką część stanowiła wydana Pani darowizna. Jeśli przekraczała ona połowę, w zakresie przekroczenia stanowić ona będzie kwotę, którą babcia zadysponowała bez uprawnienia. Rozliczenie zatem przy dziale spadku nastąpi w ten sposób, że babcia część darowanej kwoty będzie musiała zwrócić Pani tacie i ciotce (po 1/3 z połowy), o ile spadek nie zostanie inaczej podzielony/rozliczony. Skoro babcia dokonała darowizny, pobrała środki, to ona odpowiada wobec spadku. Babcia może natomiast dochodzić zwrotu tej kwoty od Pani, ponieważ darowizna w tej części nie jest ważna – babcia nie mogła rozporządzić czymś, co nie jest jej własnością. Skoro pieniądze zostały wydane bez podstawy prawnej, odpowiada Pani z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 K.c.). Warto zapoznać się z przepisem art. 405 i następnymi, gdyż następują tam wyłączenia odpowiedzialności, których tu nie omawiam, bo nie mam żadnych informacji z opisu, by one Pani dotyczyły, ale mogła Pani tych kwestii nie dopisywać, bo odchodziłyby one od problemu z zapytania.