Czy dzieci wydziedziczonego brata mogą domagać się zachowku?

Ważność i skuteczność wydziedziczenia

Pozwolę sobie zacząć od wydziedziczenia, które jest instytucją uregulowaną w Kodeksie cywilnym i której zastosowanie pozbawia wydziedziczonego prawa do żądania zachowku, czyli pozbawia osobę uprawnioną, która byłaby powołana do spadku w ramach dziedziczenia ustawowego, a wskutek zapisu testamentu nie została spadkobiercą, roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej.

Wydziedziczenia można dokonać jedynie w testamencie. Zgodnie z art. 1009 Kodeksu cywilnego przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z jego treści. Art. 1008 wymaga, aby przyczyna wydziedziczenia odwoływała się do zachowania uprawnionego do zachowku, musi więc dotyczyć konkretnej osoby wskazanej w testamencie. Przepis ten stanowi, iż „spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych”.

Tak więc ważność i skuteczność wydziedziczenia zależy od:

• dokonania go w ważnym testamencie;
• dokonania go z przyczyny wymienionej w art. 1008;
• nieprzebaczenia przez spadkodawcę osobie uprawnionej do zachowku.

Dla skuteczności wydziedziczenia istotne jest, czy przyczyny wymienione w testamencie były zgodne z rzeczywistością. Ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa na osobie, która twierdzi, że doszło do skutecznego wydziedziczenia (np. wyrok SA w Krakowie z dnia 8 marca 2013 r., sygn. akt I ACa 99/13). Późniejsza zmiana istniejącej sytuacji może mieć znaczenie dla oceny, czy stan uzasadniający wydziedziczenie miał rzeczywiście charakter trwały.

Wskazanie przez spadkodawcę przyczyny wydziedziczenia spadkobiercy ustawowego

Jak już wspomniałam, przyczyna wydziedziczenia musi dotyczyć konkretnej osoby. Dlatego też na tej samej podstawie nie mogą zostać wydziedziczeni także zstępni wydziedziczonego, tylko dlatego, że są dziećmi wydziedziczonego, a żadna z okoliczności wskazanych w art. 1008 bezpośrednio ich nie dotyczy. Odzwierciedleniem tego poglądu jest art. 1011, w myśl którego zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.

Oznacza to, że sankcja wydziedziczenia dotyczy tylko i wyłącznie osoby wskazanej w testamencie, której takie wydziedziczenie dotyczy. Zstępni wydziedziczonego dziedziczą nadal. Tak więc Pani bratankowie (zstępni wydziedziczonego) nie zostaną pozbawione prawa do dziedziczenia, zarówno na podstawie dziedziczenia testamentowego jak i ustawowego tylko dlatego, że Pani tata wydziedziczył ich ojca. W przypadku braku testamentu, udział spadkowy, który przypadłby wydziedziczonemu przypada jego zstępnym. Gdyby testator nie powołał innych spadkobierców i doszłoby też do dziedziczenia na mocy ustawy, wydziedziczonego należałoby traktować tak, jak gdyby nie dożył otwarcia spadku, stąd jego zstępni nabywaliby przypadający mu udział spadkowy z ustawy (uchwała SN z dnia 03 grudnia 2015 r., sygn. akt III CZP 85/15). Skoro już wiadomo, że wydziedziczenie Pani brata nie rozciąga się na jego zstępnych, należy odpowiedzieć na pytanie, czy wobec tego mają oni prawo do żądania zachowku po swoim dziadku, a Pani tacie.

Instytucja zachowku uregulowana w Kodeksie cywilnym, w art. 991 wymienia krąg osób uprawnionych do wystąpienia z takim roszczeniem, są to: zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.

Czy dzieci wydziedziczonego syna mają prawo do zachowku?

Dla ustalenia ewentualnego prawa do zachowku należałoby ustalić krąg spadkobierców, którzy dziedziczyliby po Pani tacie, gdyby testamentu nie było oraz przydzielić im odpowiednie udziały w spadku. Krąg spadkobierców, zgodnie z Kodeksem cywilnym, przedstawia się następująco. W przypadku, gdy zmarły nie pozostawił potomstwa dziedziczy małżonek oraz rodzice, przy czym udział małżonka wynosi połowę spadku. W przypadku, gdy zmarły nie pozostawił potomstwa i jeden z rodziców nie żyje dziedziczy:

• małżonek,
• żyjący rodzic,
• rodzeństwo, a jeżeli któreś z nich nie dożyło otwarcia spadku – ich zstępni, przy czym udział spadkowy małżonka dziedziczącego wraz z żyjącym rodzicem, rodzeństwem lub ich zstępnymi wynosi połowę.

W przypadku, gdy zmarły nie pozostawił potomstwa, małżonka, rodziców, rodzeństwa bądź zstępnych rodzeństwa:

• dziadkowie, w częściach równych,
• jeśli dziadkowie nie dożyli otwarcia spadku, ich miejsce zajmują ich zstępni (stryjowie, wujowie, ciotki).

W przypadku, gdy zmarły nie pozostawił nikogo z wymienionych powyżej, uprawnieni do dziedziczenia są pasierbowie, a w przypadku ich braku dziedziczy gmina lub Skarb Państwa.

Obliczanie wysokości zachowku

Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadłby w dziedziczeniu ustawowym (jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości tego udziału). Zgodnie z art. 991 § 2 jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Z roszczeniem o zachowek można wystąpić w ciągu 5 lat od ogłoszenia testamentu.

Odpowiadając na kolejne pytanie, zasadą prawa spadkowego jest zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej (art. 1047). W przypadku pozostawienia przez spadkodawcę ważnego testamentu, dziedziczenie na jego podstawie ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Zgodnie z art. 926 § 2 dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą, natomiast § 3 tego przepisu zawiera podobną regulację co do części spadku.

Tak więc pierwszą możliwością, w której to Pani byłaby beneficjentem majątku mamy, jest sporządzenie przez nią testamentu. Jak już wcześniej pisałam, jeżeli Pani mama chce pozbawić dziedziczenia brata, bratowej oraz ich wspólne dzieci, to warto skorzystać z możliwości wydziedziczenia (proszę pamiętać o warunkach opisanych powyżej). Testament wywiera skutek prawny z chwilą śmierci spadkodawcy. Drugą możliwością jest spisanie umowy darowizny w formie aktu notarialnego. W tej umowie należy jednak precyzyjnie określić przedmiot darowizny.