Cofnięcie darowizny pieniędzy

Odwołanie darowizny

Po pierwsze należy zaznaczyć, że Pana żona, wydatkując określoną kwotę należącą do jej majątku osobistego, nie utraciła tych środków. W ewentualnym podziale majątku będzie ona miała roszczenie o zwrot nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny, a podstawą tych roszczeń będzie art. 45 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Po drugie samo skierowanie sprawy o zwrot darowizny nie przesądza, że Pana żona w sądzie przegra. Sprawy te są skomplikowane i sądy rzadko decydują się na orzeczenie zwrotu darowizny, chyba że powody do odwołania darowizny są ewidentne. W mojej ocenie przekazanie tych kwot na nieruchomość, w której być może będziecie Państwo mieszkać, nie daje powodów do odwołania darowizny.

Bezpośrednio do instytucji odwołania darowizny odnosi się art. 898 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.

Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego

Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego może dotyczyć zarówno darowizny już wykonanej, jak i umowy zobowiązującej, ale jeszcze niewykonanej. Jedyną przesłanką dopuszczalności odwołania darowizny jest w tym wypadku rażąca niewdzięczność obdarowanego, która musi przy tym wystąpić po zawarciu umowy darowizny. Gdyby zdarzenie uzasadniające przyjęcie rażącej niewdzięczności miało miejsce przed zawarciem umowy darowizny, a darczyńca dowiedział się o nim dopiero po jej zawarciu, nie mógłby darowizny odwołać w trybie przewidzianym w art. 898. W takim wypadku mogłoby wchodzić w grę jedynie uchylenie się darczyńcy od skutków oświadczenia woli złożonego w umowie darowizny.

W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się, że przez pojęcie rażącej niewdzięczności należy rozumieć tylko takie czynności obdarowanego (działania lub zaniechania), które są skierowane przeciwko darczyńcy z zamiarem nieprzyjaznym. Chodzi tu przede wszystkim o popełnienie przestępstwa przeciwko darczyńcy (zarówno przeciwko życiu, zdrowiu i czci, jak i przeciwko mieniu) oraz o naruszenie przez obdarowanego obowiązków wynikających ze stosunków osobistych łączących go z darczyńcą (np. odmowa udzielenia pomocy w czasie choroby mimo oczywistej możliwości).

Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, a także drobne czyny nawet umyślne, ale niewykraczające w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe (rodzinne). O istnieniu lub nieistnieniu podstaw do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności decydują w każdym wypadku konkretne okoliczności, rozważane na tle zwyczajów panujących w określonym środowisku społecznym.

Z użytego w art. 898 zwrotu, że dla odwołania darowizny czyn obdarowanego, kwalifikujący się jako rażąca niewdzięczność, ma być skierowany „względem” darczyńcy, wynika, że ustawodawca miał na względzie ochronę interesów darczyńcy. Przyjmuje się jednak, że przez taką regulację nie przesądził o tym, że czyn musi być skierowany bezpośrednio przeciwko osobie darczyńcy. Odwołanie darowizny może uzasadniać również niewłaściwe zachowanie się obdarowanego wobec osoby bliskiej darczyńcy, zwłaszcza w sytuacji, gdy obdarowany, kierując nieprzyjazne działania przeciwko osobie bliskiej darczyńcy, zamierza oddziałać pośrednio na darczyńcę.

Art. 898 Kodeksu cywilnego uprawnia do odwołania darowizny, zarówno wykonanej, jak i niewykonanej, jedynie darczyńcę. Czynności tej nie może wykonać za niego żadna inna osoba. Odnosi się to również do sytuacji, gdy obdarowany dopuszcza się karygodnych czynów wobec osoby bliskiej darczyńcy, oddziałując na darczyńcę tylko pośrednio. Osoba taka nie może odwołać darowizny.

Kiedy darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności?

Stosownie natomiast do art. 899 Kodeksu cywilnego – darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy. Jednak darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.

Przewidziany w art. 899 K.c. termin został oparty na założeniu, że jeżeli nie dochodzi do odwołania darowizny w ciągu roku, to dzieje się tak dlatego, że darczyńca nie odczuł niewdzięczności, przebaczył obdarowanemu lub też zrzekł się prawa do odwołania darowizny (to ostatnie założenie przyjmuje się również w stosunku do spadkobierców darczyńcy, którym nie przysługuje prawo przebaczania rażącej niewdzięczności).

Jeżeli uprawnionym do odwołania darowizny jest darczyńca, termin roczny, o którym mowa w art. 899 K.c., biegnie zawsze od daty dowiedzenia się przez niego o niewdzięczności obdarowanego.

Jak już mówiłem, nie wspomina Pan o żadnej okoliczności wskazującej na rażącą niewdzięczność Pana żony wobec jej rodziców, zatem skuteczność postępowania o odwołanie darowizny nie jest przesądzona.

Oświadczenie o odwołaniu darowizny

Na marginesie dodam, iż odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Dla skuteczności odwołania darowizny nie jest wymagane, aby oświadczenie w tym przedmiocie zawierało ściśle określoną treść. Jednak musi być ono zrozumiałe. Uprawniony powinien zawiadomić obdarowanego w sposób jednoznaczny, że dokonaną na jego rzecz darowiznę odwołuje i podać powód odwołania. W przeciwieństwie do przebaczenia, odwołania darowizny nie można dokonać w sposób dorozumiany. Staje się ono przy tym skuteczne z chwilą, gdy doszło do obdarowanego w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią.

Należy rozważyć czy oświadczenie darczyńców odwołujące darowiznę może mieć w opisanym przez Pana przypadku skutek rzeczowy, czyli automatycznie powoduje przejście na darczyńców własność pieniędzy, czy też jedynie obligacyjny w tym sensie, że stwarza dla obdarowanego obowiązek przeniesienia własności z powrotem na darczyńców.

Skutek odwalania darowizny

Jak już wspominałem, skutek odwalania darowizny Kodeks cywilny normuje w art. 898 § 2, który stanowi, że w takiej sytuacji zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Oznacza to, że korzyść uzyskana z darowizny staje się od chwili odwołania bezpodstawna i właśnie dlatego rodzi obowiązek zwrotu.

W związku z tym należy przyjąć, że oświadczenie odwołujące darowiznę pieniędzy z powodu rażącej niewdzięczności nie powoduje przejścia własności pieniędzy z obdarowanego na darczyńców, lecz stwarza jedynie obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny. Po odwołaniu darowizny Pana żona traktowana jest jako osoba, która uzyskała korzyść majątkową bez podstawy prawnej i dlatego też zobowiązana jest do wydania korzyści.

Przechodząc na grunt przepisów Kodeksu cywilnego o bezpodstawnym wzbogaceniu, zgodnie z art. 409 – obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.

Artykuł ten ustanawia zasadę aktualności wzbogacenia, która ma podstawowe znaczenie dla komentowanej instytucji. Istotą tej zasady jest określenie granic obowiązku zwrotu wzbogacenia (darowizny), a mianowicie obowiązek ten obejmuje uzyskaną kosztem drugiego korzyść w takim stanie, w jakim się ona aktualnie znajduje (ewentualnie obowiązek zwrotu jej wartości albo wydania jej surogatów). W tym punkcie roszczenie restytucyjne ulega znacznemu osłabieniu, gdyż w razie zupełnej utraty korzyści zubożony nie będzie mógł tego roszczenia skutecznie realizować.

Zasada aktualności wzbogacenia doznaje jednak istotnego wyjątku, który jest przewidziany w art. 409 K.c. Jeżeli bowiem wzbogacony, wyzbywając się korzyści lub zużywając ją, powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu, roszczenie restytucyjne nie wygasa.

Pana żona chciałaby uniknąć zwrotu darowizny, przez fakt, że swój majątek zbyła na rzecz swojej córki. Niestety w takiej sytuacji (już po informacji, że toczy się postępowanie) nie będzie mogła stwierdzić, że zbyła swój udział i nie jest już wzbogacona.

Egzekucja odwołanej darowizny

Pozostaje kwestia egzekucji, gdy sąd orzeknie zwrot kwoty darowizny, a Pana żona dobrowolnie nie spełni świadczenia. Przekazywanie tych kwot na rzecz córki nie ma moim zdaniem sensu, gdyż wierzycielom zawsze przysługuje skarga pauliańska przeciwko dłużnikowi (5 lat od dokonania czynności). Ponadto egzekucja z majątku wspólnego będzie miała miejsce w ograniczonym stopniu.

Będzie tutaj miał zastosowanie art. 41 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którym jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy, o których mowa w art. 33 pkt 9, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.

Proszę zauważyć, że wierzytelność nie wynika z czynności prawnej np. wówczas, gdy jej źródłem jest delikt czy właśnie bezpodstawne wzbogacenie lub zobowiązanie alimentacyjne. Komornik więc nie będzie mógł przeprowadzić egzekucji z nieruchomości, która wchodzi do majątku wspólnego, a nie do majątku osobistego Pana żony.

Na marginesie jedynie dodam, iż właśnie skuteczność odwołania darowizny pod kątem przesłanek określonych w art. 898 i 899 K.c. może być poddana kontroli sądowej w sprawie o zwrot przedmiotu darowizny, co właśnie ma miejsce w Pana przypadku.

Proszę więc na tym etapie skupić się na zwalczaniu zarzutów Pana teściów w postępowaniu o cofnięcie darowizny, gdyż z podanych okoliczności nie wynika rażąca niewdzięczność obdarowanego. Czynności proponowane przez Pana mogą być oczywiście dokonane, ale moim zdaniem nie mają sensu, gdyż komornik i tak jest ograniczony przepisami prawa odnośnie egzekucji ze wspólnego majątku.