Bezpłatna służebność osobista

Problem, który przedstawia Pan do oceny prawnej, nie jest uregulowany w przepisach. Nawet w przypadku formalnie nieodpłatnej służebności osobistej strony mogą umówić się, że uprawniony z tytułu służebności będzie ponosić część kosztów swego zamieszkania. Jednak jeśli taka ustna dodatkowa umowa nie została zawarta, a ustanowiona na Pana rzecz służebność osobista mieszkania jest nieodpłatna, wnuczka nie ma podstaw, aby „wymuszać” na Panu partycypowanie w kosztach utrzymania i ogrzewania domu. Inaczej byłoby, gdyby Państwo ustalili, że – o ile jest to technicznie możliwe – dla Pana części użytkowej zostaną założone osobne liczniki wody i energii, wówczas mógłby Pan opłacać rachunki za siebie. Jeśli tak nie jest, to wnuczka jest wyłącznie odpowiedzialna wobec dostawców mediów, jako właścicielka, za zapłatę należności z tytułu realizowanych usług i jej dotychczasowe działanie nie ma podstaw prawnych, otrzymuje zatem od Pana określone kwoty nienależnie.

W związku z powyższym może Pan się domagać od wnuczki zwrotu przekazywanych kwot, także na drodze sądowej, sumując je maksymalnie z dziesięciu lat wstecz przed dniem złożenia pozwu do sądu, gdyż w takim ogólnym terminie ewentualne roszczenie ulega przedawnieniu (art. 118 Kodeksu cywilnego; w skrócie: K.c.). Podstawę prawną Pańskiego żądania zapłaty stanowić będzie przepis art. 410 § 1 i § 2 w związku z art. 405 K.c., zgodnie z treścią którego świadczenie jest nienależne m.in. jeśli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany wobec osoby, której świadczył.

Wnuczka jest bezpodstawnie wzbogacona kosztem Pańskiego majątku, jest wobec tego obowiązana do wydania korzyści w naturze lub do zwrotu jej wartości (jak w tym wypadku, przedmiotem nienależnego świadczenia były bowiem rzeczy oznaczone co do gatunku, czyli pieniądze). Pozew w sprawie o prawa majątkowe podlega stosunkowej opłacie sądowej w wysokości 5% wartości przedmiotu sporu, którą stanowi wartość dochodzonego roszczenia, bez odsetek, pożytków i kosztów, żądanych obok roszczenia głównego (art. 13 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych w związku z art. 20 Kodeksu postępowania cywilnego).

Służebności osobiste są niezbywalne i wygasają najpóźniej wraz ze śmiercią osoby uprawnionej (art. 299 i 300 K.c.). Nieruchomość można obciążyć na rzecz oznaczonej osoby fizycznej prawem, którego treść odpowiada treści służebności gruntowej (służebność osobista – art. 296 K.c.). Osoba mająca służebność mieszkania (która jest najpopularniejszą służebnością osobistą) może korzystać dożywotnio z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców budynku (art. 302 § 1 K.c.), a na wyłączny własny użytek może otrzymać określone pomieszczenie (pomieszczenia). Z kolei treścią obowiązku właściciela nieruchomości jest znoszenie tego ograniczenia oraz faktu, że nie może w stosunku do własnej nieruchomości wykonywać wszystkich uprawnień, jakie mu przynależą z tytułu prawa własności (art. 296 w zw. z art. 285 § 1 K.c.).

Kodeks cywilny nie zawiera kazuistycznego (szczegółowego) wyliczenia uprawnień, które służą uprawnionemu z tytułu służebności osobistej mieszkania. Ich określenie pozostawione zostało woli stron, jeśli uzgodniły one dokładnie cząstkowe uprawnienia, powinno to zostać zapisane w akcie notarialnym dokumentującym przekazanie nieruchomości i ustanowienie nieodpłatnej służebności osobistej. W przeciwnym razie, w przypadku konfliktu lub zmiany właściciela nieruchomości, może dojść do problemów w relacjach pomiędzy uprawnionym a właścicielem, czego właśnie Pan doświadcza.

Zakres służebności i sposób jej wykonywania oznacza się, w braku innych danych, według zasad współżycia społecznego przy uwzględnieniu zwyczajów miejscowych (art. 287 K.c.). Wskazane klauzule generalne mają właśnie za zadanie zastąpić w przepisach szczegółowe wyliczenie uprawnień, pozwalając jednocześnie dostosować ich interpretację do konkretnej sytuacji faktycznej. Dlatego nie bez znaczenia jest okoliczność, że syna i synową, gdy byli jeszcze właścicielami nieruchomości, wraz z żoną wspomagał Pan w utrzymaniu domu, być może na tej podstawie wnuczka, dysponując tą wiedzą, oczekuje „kontynuacji” utrwalonych poniekąd zasad. Trudno wobec tego jednoznacznie ocenić tę sytuację, choć trzeba raczej skłaniać się w kierunku stwierdzenia, że stałe żądanie pokrywania określonych kosztów przez uprawnionego z tytułu służebności osobistej nieodpłatnej jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Na marginesie informuje, że gdyby została zawarta pomiędzy Państwem umowa dożywocia, zamiast umowy darowizny, to w świetle przepisu art. 908 § 1 K.c., właściciel nieruchomości byłby wyraźnie zobowiązany do dostarczenia zbywcy dożywotniego utrzymania. Powinien on wówczas, w razie braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę na domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. Prawo do zamieszkiwania zbywcy w części nieruchomości, odpowiadające służebności osobistej, należałoby do treści prawa dożywocia.

Do wzajemnych stosunków między mającym służebność mieszkania a właścicielem nieruchomości obciążonej stosuje się odpowiednio przepisy o użytkowaniu przez osoby fizyczne (art. 302 § 2 K.c.). Przepisy te, do których stosowania wyraźnie odsyła ustawodawca, czyli art. 266-270¹ K.c., także nie posługują się konstrukcją wyliczenia uprawnień, z tego względu, że taka redakcja przepisów jest już współcześnie bardzo rzadko stosowana, a uszczegółowienie wzajemnych uprawnień i obowiązków większości stosunków zobowiązaniowych pozostawione zostało woli stron umowy. W każdym razie uprawniony z tytułu służebności osobistej nieodpłatnej nie ma przypisanych obowiązków wobec właściciela nieruchomości, polegających na czynieniu stałych nakładów na utrzymanie budynku, w którym zamieszkuje.

Jeśli jest Pan zainteresowany dalszą pomocą prawną, informuję, że za dodatkową opłatą nasz serwis świadczy również usługi w zakresie sporządzania wszelkich pism procesowych (pozwów, wniosków etc.), reprezentacji przedsądowej oraz reprezentacji przed sądami i organami administracji publicznej.